„Wątpliwości co do braku wyraźnej podstawy prawnej doliczania VAT do wynagrodzenia notariusza, zdają się w pełni uzasadnione, bo ludzie od lat skarżą się na doliczanie przez notariuszy podatku ich taksy” – pisze do Ministra Sprawiedliwości Adama Bodnara Rzecznik Praw Obywatelskich Marcin Wiącek. Chce odpowiedniej reakcji ustawodawcy i pilnego doprecyzowania przepisów. Gazeta Prawna poznała oficjalne stanowisko KRN w sprawie pobieranej taksy przez notariuszy. Trzeba doliczać VAT?

To nie pierwsze pismo RPO w tej sprawie. Wcześniej RPO pisał już do Ministra Finansów, Prezesa Krajowej Rady Notarialnej oraz komisji sejmowych i senackich. Mimo, że MS i MF zajęły stanowisko, tak sprawa doliczanego VAT wciąż krąży w przestrzeni. O sprawie stawek przypomniała Gazeta Prawna. KRN przysłała nam najnowsze stanowisko w sprawie pobieranej taksy. Co zawiera?

Doliczanie VAT do wynagrodzenia notariusza. Od MF do MS, a efektów brak

Doliczanie przez notariuszy podatku od towarów i usług do taksy notarialnej była przedmiotem licznych wystąpień RPO VII i VIII kadencji. Do Ministra Finansów, Ministra Sprawiedliwości, Prezesa Krajowej Rady Notarialnej oraz komisji sejmowych i senackich. Do tej pory kwestia ta nie została rozwiązana.

Zapytane przez RPO, Ministerstwo Finansów uważa, że rozporządzenie MS z 28 czerwca 2004 r. w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej, wydane na podstawie art. 5 § 3 Prawa o notariacie, nie pozwala na jakąkolwiek możliwość podwyższania przez notariuszy maksymalnych stawek taksy notarialnej o podatek VAT- co oznacza, że podatek ten jest już zawarty w cenie notariusza. Zdaniem MF, ustawa o podatku od towarów i usług i Dyrektywa 2006/112/WE Rady z 28 listopada 2006 r. w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej nie zawierają uregulowań, które wskazywałyby, w jaki sposób i w jakiej wysokości należy określić przysługujące notariuszowi wynagrodzenie. Przepisy o VAT regulują wyłącznie sposób obliczenia podstawy opodatkowania z tytułu wykonanych czynności podlegających opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług.

Resort stwierdził, że nie jest możliwe rozwiązanie kwestii wynagrodzenia notariuszy w drodze prac legislacyjnych w zakresie samych przepisów o podatku VAT. Zatem decyzja o sposobie uregulowania wynagrodzenia notariuszy należy do Ministra Sprawiedliwości.

RPO zwrócił się zatem do MS. Ministerstwo dostrzegło co prawda „element niesprawiedliwości dotychczasowych uregulowań”, ale zauważyło, że wykładnia systemowa pozwala na przyjęcie, iż wynagrodzenie notariusza (jak syndyka, radcy prawnego czy adwokata) określone zostało jako wynagrodzenie netto. Czyli należy do niego doliczyć podatek VAT. Zdaniem MS, notariusz jest przedsiębiorcą, a nie funkcjonariuszem publicznym, co oznacza, że notariusze mogą konkurować o klienta a instrumentem służącym realizacji tego celu jest m.in. gotowość do negocjowania wynagrodzenia. MS dodało, że był procedowany projekt, który przewidywał zmiany ustrojowe, mogące być podstawą ponownego przemyślenia problematyki podatku VAT w kontekście wynagrodzeń notariuszy. Projekt ten został jednak odrzucony przez Sejm.

Resort zaznaczył, że ewentualne wątpliwości dotyczące sposobu obliczania wynagrodzenia przez notariuszy są wynikiem zmian systemu podatkowego i jako takie powinny stanowić ewentualny przedmiot prac legislacyjnych lub interpretacji ogólnej MF.

VAT do taksy. Zdanie SN i TK

Zdaniem RPO, MS nie wskazało żadnej wyraźnej podstawy prawnej doliczania podatku VAT do taksy, informując, że wynika ona z obowiązku wyinterpretowanego z orzecznictwa SN - m.in. w uchwale z 21 stycznia 2022 r. Wtedy SN dopuścił analogicznie możliwość wykładni rozszerzającej, jeśli jest to uzasadnione względami systemowymi i sprawiedliwościowymi oraz istnieniem luki prawnej i „doliczania" do stawki wynagrodzenia kwoty podatku VAT. RPO poddał to w wątpliwość. Stwierdził, że w nauce prawa konstytucyjnego oraz orzecznictwie TK ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych wymaga wyraźnej podstawy ustawowej. Na gruncie prawa podatkowego brak jest generalnej reguły dopuszczającej stosowanie analogii. Zasada ta ma zastosowanie nie tylko do podmiotu i przedmiotu opodatkowania, lecz także do metod wymiaru.

Wiącek twierdzi, że ustawodawca zdecydował się na ograniczenie swobody kształtowania wysokości wynagrodzenia notariusza w umowie ze stronami czynności poprzez wprowadzenie tzw. maksymalnych stawek taksy notarialnej. Można uznać, że miały one mieć charakter gwarancyjny, tzn. nie przekraczać z góry ustalonej kwoty. Dlatego obciążenie osoby korzystającej z usług notariusza dodatkowym świadczeniem publicznoprawnym wymaga ustawowej podstawy obowiązku spełnienia tego świadczenia przez niego, a nie przez podmiot, który świadczy usługi, za które osoba ta obowiązana jest zapłacić.

Rzecznik twierdzi, że podwyższenie wynagrodzenia notariuszy o VAT prowadzi do wzrostu kosztów czynności notarialnych, szczególnie dla podmiotów niebędących podatnikami VAT lub takich, które nie mogą odliczyć VAT. Uczestnicy obrotu prawnego są zobligowani do korzystania z usług notariuszy w niektórych sytuacjach, podczas gdy w przypadku radców prawnych lub adwokatów mają możliwość wyboru tańszych usług lub negocjowania cen. Trybunał Konstytucyjny (TK) stwierdził, że notariusze pełnią funkcje pomocnicze wobec wymiaru sprawiedliwości, co wyróżnia ich status prawny od radców prawnych i adwokatów. Notariusze oraz komornicy prowadzą działalność na własny rachunek, ale ich wynagrodzenie jest ustawowo regulowane, co odróżnia ich od wolnych zawodów. Natomiast SN w uchwale z 27 lipca 2017 r. orzekł, że doliczenie VAT do opłaty egzekucyjnej komornika wymagałoby wyraźnej podstawy ustawowej. Brak takiego zapisu oznacza, że opłata ta jest należnością brutto, już zawierającą VAT. Trybunał Sprawiedliwości UE zaś w wyroku z 10 kwietnia 2019 r. również potwierdził, że VAT od usług komorników jest zawarty w opłatach egzekucyjnych.

Wszyscy zatem zgodnie potwierdzili, że wątpliwości dotyczące braku wyraźnej podstawy prawnej do doliczania VAT do wynagrodzenia notariuszy są uzasadnione. Żaden z organów, którym RPO sygnalizował problem, nie uznał się za właściwy do podjęcia prac legislacyjnych w celu doprecyzowania sposobu obliczania wynagrodzenia przez notariuszy. Sprawa wciąż wymaga pilnego doprecyzowania przez ustawodawcę.

A jakie stanowisko ma notariat?

KRN za doliczeniem VAT

Zdaniem Magdaleny Arendt, rzeczniczki prasowej Krajowej Rady Notarialnejpraktyka pobierania przez notariuszy wynagrodzenia na podstawie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 czerwca 2004 r. w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej, powiększonego o podatek od towarów i usług, jest prawidłowa i znajduje pełne uzasadnienie w obowiązujących przepisach prawa. Wszystkie uzyskane przez KRN opinie potwierdzają tę prawidłowość praktyki notarialnej. - Praktyka ta trwa niezmiennie od momentu wprowadzenia w Polsce przepisów regulujących podatek od towarów i usług, tzn. od 30 lat, i nigdy nie była kwestionowana ani przez organy podatkowe, ani Ministra Sprawiedliwości, który sprawuje nadzór nad notariuszami. Znajduje ona potwierdzenie w samych przepisach ustawy o podatku od towarów i usług, jak również wynika z orzecznictwa krajowego, a także unijnego – twierdzi rzeczniczka.

- Argumentów potwierdzających to stanowisko jest wiele, warto przywołać kilka z nich. Ustawa Prawo o notariacie weszła w życie 22 kwietnia 1991 r., a zatem dwa lata wcześniej od ustawy o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym. W tym samym dniu weszło w życie rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie taksy notarialnej, w którym określono maksymalne stawki taksy notarialnej. Tam też odwołano się do pojęcia „wynagrodzenie”. Biorąc zatem pod uwagę kolejność wprowadzania do polskiego systemu prawnego taksy notarialnej oraz przepisów z zakresu podatku od towarów i usług, oczywistym jest stwierdzenie, że skoro w 1991 r. w Polsce nie znano podatku od towarów i usług, to nie mógł on być składnikiem taksy (wynagrodzenia) przysługującej notariuszom – mówi Arendt.

Zdaniem notariusz, uznanie, że od 5 lipca 1993 r., czyli wejścia w życie ustawy o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym, elementem taksy notarialnej jest także VAT, oznaczałoby, że realne wynagrodzenie maksymalne notariuszy uległoby automatycznemu obniżeniu o kwotę podatku VAT. Poza tym, gdyby istotnie owa zmiana miała mieć miejsce, to podatnikami podatku od towarów i usług staliby się sami notariusze (usługodawcy), a nie odbiorcy ich usług (konsumenci), którzy w systemie podatków pośrednich powinni ponosić ciężar ekonomiczny tego podatku. Należy także pamiętać o konstrukcji podatku od towarów i usług, który jest podatkiem konsumpcyjnym – oznacza to, że ostateczny odbiorca (konsument) jest faktycznym podatnikiem podatku VAT, a obowiązek usługodawcy (notariusza) ogranicza się wyłącznie do jego poboru w imieniu organów skarbowych i rozliczenie się z niego.

KRN twierdzi, że ustalenie maksymalnych stawek taksy notarialnej należy do wyłącznej kompetencji Ministra Sprawiedliwości. Przyjęcie, że wysokość stawki podatku od towarów i usług powinna mieć wpływ na wysokość należnego notariuszowi wynagrodzenia, oznaczałoby wkroczenie, przy pomocy regulacji związanej z wysokością stawek podatku VAT, w wyłączne kompetencje Ministra Sprawiedliwości polegające na właściwym kształtowaniu wynagrodzeń notariuszy. Stawki podatku VAT ulegają zmianom na przestrzeni lat, co– przy przyjęciu, że należny podatek VAT od czynności notarialnych mieści się w maksymalnych stawkach taksy notarialnej – powodowałoby, że zmiana stawki podatku VAT automatycznie wpływałaby na rzeczywistą wysokość wynagrodzenia notariusza. Ta zaś powinna być określana wyłącznie przy uwzględnieniu wytycznych wynikających z art. 5 §3 ustawy Prawo o notariacie. Do zasad informowania o wynagrodzeniu pobieranym przez notariusza nie mają również zastosowania przepisy ustawy z dn. 9 maja 2014 r. o informowaniu o cenach towarów (poprzednio ustawa z dn. 5 lipca 2001 o cenach) wskazujące, że w cenie powinien być uwzględniony podatek od towarów i usług. Regulacja ta zawiera wyłączenie jej stosowania w przypadku gdy kwestia ta została uregulowana na podstawie odrębnych ustaw, do których należy regulacja zawarta w ustawie Prawo o notariacie. To potwierdza, że stawki wynagrodzenia notariuszy z tytułu dokonania określonych czynności (usług) notarialnych wskazane w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 28 czerwca 2004 r. w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej stanowią odpowiednik ceny netto i prawidłowe jest ich powiększanie o podatek od towarów i usług.

Wynagrodzenia notariuszy. Za niskie?

Arendt zaznacza na koniec, że kwoty wynagrodzenia notariuszy zawarte w obecnie obowiązującym Rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dn. 28 czerwca 2004 r. ze zm. (Dz.U. z 2020 r. poz. 1473) w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej nie podlegały waloryzacji od dwudziestu lat.

- Oznacza to, że wskazane w nim stałą kwotą stawki wynagrodzenia w roku 2024 są dokładnie takie same, jakie były w roku 2004. Biorąc pod uwagę stopień inflacji, wzrost świadczeń z tytułu ubezpieczenia społecznego, wzrost cen oraz wzrost obowiązków administracyjnych związanych z przekazywaniem danych do różnego rodzaju rejestrów państwowych, nasuwa się oczywisty wniosek, że określone w rozporządzeniu stałą kwotą stawki wynagrodzenia nie odpowiadają aktualnym realiom rynkowym i rzeczywistej wartości dokonywanych przez notariuszy czynności.