Rozmawiamy z MARKIEM GRUCHALSKIM, prawnikiem z kancelarii Nowakowski i Wspólnicy - Zawiadomienie o przestępstwie stanowi podstawę wszczęcia postępowania przygotowawczego w przypadku podejrzenia popełnienia przestępstwa ściganego z urzędu. W takim przypadku niezwłocznie po otrzymaniu zawiadomienia o przestępstwie organ ścigania obowiązany jest wydać postanowienie o wszczęciu bądź o odmowie wszczęcia śledztwa bądź dochodzenia.

● Czym formalnie jest zawiadomienie o przestępstwie? Czy każdy obywatel ma obowiązek poinformowania organów ścigania o popełnieniu przestępstwa?

- Zawiadomienie organów ścigania o podejrzeniu popełnienia przestępstwa, zgodnie z art. 304 kodeksu postępowania karnego, stanowi społeczny obowiązek każdej osoby, która dowiedziała się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu. Społeczny charakter tego obowiązku oznacza, iż osoba która nie dopełni tego obowiązku nie poniesie w związku z tym żadnych sankcji karnych. Obowiązek prawny zawiadomienia organów ścigania, a więc obwarowany sankcją karną w przypadku jego niedopełnienia, ciąży natomiast na instytucjach państwowych i samorządowych, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu. Tym samym instytucje te są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa.

● Do podjęcia jakich czynności zobowiązane są organy ścigania, które zostały poinformowane o przestępstwie?

- Samo zawiadomienie o przestępstwie stanowi podstawę wszczęcia postępowania przygotowawczego w przypadku podejrzenia popełnienia przestępstwa ściganego z urzędu. W takim przypadku niezwłocznie po otrzymaniu zawiadomienia o przestępstwie organ powołany do prowadzenia postępowania przygotowawczego obowiązany jest wydać postanowienie o wszczęciu bądź o odmowie wszczęcia śledztwa.

● W jakiej formie może być złożony do organów ścigania wniosek pokrzywdzonego o ściganie lub zawiadomienia o przestępstwie?

- W przepisach kodeksu postępowania karnego brak jest wyraźnego określenia formy, w jakiej pokrzywdzony powinien wyrazić wolę ścigania sprawcy przestępstwa. Tak więc każda forma np. ustna lub pisemna zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa albo złożenia wniosku, jest prawnie skuteczna. Ponadto w przypadku wniosku o ściganie ważne jest, aby z tego wniosku w sposób wyraźny wynikała wola pokrzywdzonego ścigania sprawcy. W przypadku trybu ścigania na wniosek należy mieć również na uwadze art. 12 par. 1 k.p.k. zdanie drugie, zgodnie z którym, organ ścigania obowiązany jest pouczyć osobę uprawnioną do złożenia wniosku o przysługującym jej uprawnieniu. Chodzi tu o informacje o prawie złożenia wniosku, konsekwencjach jego złożenia oraz możliwości cofnięcia wniosku lub - przy przestępstwie zgwałcenia - braku możliwości jego cofnięcia. Tym samym w przypadku trybu ścigania na wniosek wola ścigania sprawcy powinna zostać wyartykułowana przez osobę uprawnioną (pokrzywdzonego) bezpośrednio przed organem ścigania, tak aby organ mógł wywiązać się ze swego obowiązku pouczenia pokrzywdzonego o przysługującym mu uprawnieniu. Do momentu pouczenia nie jest możliwe wszczęcie i dalsze prowadzenie postępowania przygotowawczego.



Czy oznacza to w takim razie, iż organ ścigania nie jest zobowiązany wszczynać postępowania przygotowawczego w sytuacji, kiedy wniosek został złożony w sposób uniemożliwiający pouczenie wnioskodawcy?

- Do chwili formalnego otrzymania takiego wniosku, organy procesowe dokonują tylko czynności nie cierpiących zwłoki w celu zabezpieczenia śladów i dowodów, a także czynności zmierzające do wyjaśnienia, czy wniosek będzie formalnie złożony. Obowiązkiem organu ścigania w takiej sytuacji jest zatem podjęcie czynności zmierzających do ustalenia czy wniosek będzie prawidłowo złożony.

W którym ostatecznie momencie postępowania ofiara przestępstwa powinna złożyć formalne oświadczenie swojej woli?

-W przypadku przestępstw ściganych z urzędu pokrzywdzony nie jest zobowiązany do składania jakichkolwiek oświadczeń woli. Zgodnie z zasadą legalizmu do uruchomienia ścigania przestępstwa z urzędu nie jest potrzebne formalne zawiadomienie o jego popełnieniu, natomiast organ procesowy jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, jeżeli tylko zajdzie uzasadnione w mniemaniu organu ścigania podejrzenie popełnienia przestępstwa.

Zgodnie z zasadą oficjalności z art. 9 k.p.k., organy ścigania co do zasady prowadzą postępowanie i dokonują czynności z urzędu, chyba że ustawa uzależnia je od wniosku określonej osoby, instytucji lub organu albo od zezwolenia władzy. Tym samym organ ścigania, który w jakikolwiek sposób powziął wiadomość o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, nie może uzależniać podjęcia ścigania od złożenia przez osobę pokrzywdzoną zawiadomienia o przestępstwie. Tym samym organ ten powinien wszcząć postępowanie przygotowawcze, jeżeli istnieje podejrzenie popełnienia przestępstwa ściganego z urzędu.

W przestępstwach ściganych na wniosek brak takiego wniosku od osoby pokrzywdzonej uniemożliwia prawidłowe wszczęcie i prowadzenie postępowania przygotowawczego.



Czy procedura składania wniosku o ściganie jest wystarczająco jasna dla ludzi i nie odstrasza ofiar przestępstw od kontaktów z organami ścigania?

-Rozróżnienie trybów ścigania przestępstw w zależności od rodzaju popełnionego czynu wymaga od osoby zawiadamiającej o popełnieniu przestępstwa co najmniej znajomości części szczegółowej kodeksu karnego, które to przepisy wprost wskazują, czy dane przestępstwo jest ścigane z urzędu czy na wniosek osoby pokrzywdzonej. W praktyce powoduje to, iż ofiara niejednokrotnie nie zdaje sobie sprawy, iż samo zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa nie wystarcza. Do tego dochodzi niejednokrotnie problem z zakwalifikowaniem danego czynu jako przestępstwa ściganego z urzędu lub na wniosek. W związku z tym może dochodzić do przypadków, kiedy to czyn zostanie zakwalifikowany jako przestępstwo ścigane z urzędu, po czym nastąpi zmiana kwalifikacji na inny czyn ścigany na wniosek. Wówczas pokrzywdzony będzie zobowiązany do złożenia wniosku o ściganie. Może to powodować, że cała ta sformalizowana procedura zniechęci do składania wniosku o ściganie i sprawcy pozostaną bezkarni.

Czy można - używając SMS, internetu, maila - powiadomić policję o przestępstwie i oczekiwać prowadzenia działań procesowych np. wszczęcia postępowania w sprawie?

- W przypadku przestępstw ściganych z urzędu sprawa jest prosta. Zawiadomienie SMS-em, przez internet czy mailem o popełnieniu przestępstwa powoduje uruchomienie czynności organów ścigania w ramach wszczętego postępowania przygotowawczego.

Natomiast w przypadku przestępstw ściganych na wniosek nawet, gdyby sporządzony został protokół z przyjęcia wniosku o ściganie na podstawie informacji przekazanych za pomocą nowoczesnych środków komunikacji międzyludzkiej, to i tak protokół ten winien być podpisany a wnioskodawca prawidłowo pouczony. Do tego momentu nie można formalnie wszcząć czynności w celu ścigania sprawcy, a organy ścigania dokonują jedynie czynności nie cierpiących zwłoki w celu zabezpieczenia śladów i dowodów przed podpisaniem protokołu przez pokrzywdzonego.

Jak o popełnieniu przestępstwa może poinformować organy ścigania niepełnosprawny ruchowo albo osoba niema?

- W przypadku zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu nie ma żadnej sformalizowanej jego formy. Niepełnosprawny może więc użyć telefonu, e-maila a nawet poczty, czyli skutecznie złożyć zawiadomienie na odległość. Inaczej jest w przypadku przestępstw ściganych na wniosek. W przepisach dotyczących trybu ścigania na wniosek pokrzywdzonego brak jest podobnego rozwiązania jak w przypadku przesłuchania świadka, który jeżeli jest osobą niepełnosprawną, może zostać przesłuchany w miejscu pobytu, co wynika z art. 177 par. 2 k.p.k.: świadka, który nie może się stawić na wezwanie z powodu choroby, kalectwa lub innej nie dającej się pokonać przeszkody, można przesłuchać w miejscu jego pobytu. Nie ma podstaw w przepisach k.p.k. do tego, aby móc stosować ten przepis na zasadzie analogii do sytuacji, w której wniosek o ściganie składa osoba pokrzywdzona będąca jednocześnie osobą niepełnosprawną.

Rozwiązaniem może być jedynie odwołanie się do art. 51 par. 3 k.p.k., zgodnie z którym jeżeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia, jego prawa może wykonywać osoba, pod której pieczą pozostaje.

Rodzaje przestępstw ściganych na wniosek



Do przestępstw ściganych na wniosek pokrzywdzonego kodeks karny z 1997 r. zalicza np. przestępstwa:
* nieumyślnego naruszenia czynności narządów ciała lub nieumyślnego wywołania rozstroju zdrowia na okres dłuższy niż 7 dni - art. 157 par. 5 k.k.
* spowodowania wypadku, w którym pokrzywdzonym jest wyłącznie osoba najbliższa dla sprawcy - art. 177 par. 3 k.k.
* kradzieży - art. 278 par. 4 k.k.
* kradzieży z włamaniem - art. 279 par. 2 k.k.
* przywłaszczenia - art. 284 par. 4 k.k.
* kradzieży telefonicznej - art. 285 par. 2 k.k.
* oszustwa - art. 286 par. 4 k.k.
* oszustwa komputerowego - art. 287 par. 3 k.k.
* zaboru pojazdu mechanicznego w celu krótkotrwałego użycia - art. 289 par. 5 k.k.
* nieumyślne narażenie na niebezpieczeństwo - art. 160 par. 5 k.k.
* narażenie innej osoby na bezpośrednie zarażenie wirusem HIV lub chorobą weneryczną albo zakaźną bądź ciężką chorobą nieuleczalną lub realnie zagrażającą życiu - art. 161 par. 3 k.k.
* groźba karalna - art. 190 par. 2 k.k.
* wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta - art. 192 par. 2 k.k.
* zgwałcenie w każdej postaci - art. 197 w zw. z art. 205 k.k.
* nadużycie stosunku zależności lub wykorzystanie krytycznego położenia innej osoby dla poddania się czynnościom seksualnym - art. 199 w zw. z art. 205 k.k.
* wykorzystanie bezradności lub wynikającego ze stanu umysłowego bądź psychicznego danej osoby braku rozpoznania znaczenia czynu dla poddania się czynnościom seksualnym, jeżeli stan ofiary nie jest wynikiem trwałych zaburzeń psychicznych - art. 198 w zw. z art. 205 k.k.
* uchylanie się od alimentacji, chyba że pokrzywdzonemu przyznano świadczenie z funduszu alimentacyjnego, kiedy to czyn ściga się z urzędu, przy czym ściganie wnioskowe następuje także na wniosek organu opieki społecznej lub właściwej instytucji - art. 209 par. 2 k.k.
* naruszenie tajemnicy zawodowej lub funkcyjnej - art. 266 par. 3 k.k.
* naruszenie tajemnicy korespondencji w tym i przewodowej lub poprzez podsłuch art. 267 par. 4 k.k.
* usuwanie, uszkadzanie lub niszczenie cudzych zapisów informacji - art. 268 par. 4 k.k.
* uszkodzenie lub niszczenie cudzej rzeczy - art. 288 par. 4 k.k.
* udaremnianie lub uszczuplanie zaspokojenia swego wierzyciela, o ile pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa - art. 300 par. 4 k.k.
* wyrządzenie szkody poprzez nieprowadzenie lub nierzetelne prowadzenie cudzej dokumentacji działalności gospodarczej, gdy pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa - art. 303 par. 4
* utrudnianie lub udaremnianie przetargu, gdy pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa - art. 305 par. 3 k.k.