Za błędy urzędników odpowiedzialność majątkową ponoszą: Skarb Państwa i jednostki samorządu terytorialnego. Każdy może domagać się odszkodowania za szkodę powstałą w wyniku wydania ostatecznej decyzji administracyjnej.
Na podstawie przepisów kodeksu cywilnego za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej odpowiedzialność ponosi Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa. Przepisy kodeksu dotyczą m.in. również odpowiedzialności jednostek samorządu terytorialnego (gmina, powiat, województwo) w wyniku wydania błędnej lub niezgodnej z prawem decyzji administracyjnej. Zgodnie z art. 4171 kodeksu cywilnego, jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie aktu normatywnego, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności tego aktu z konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą.
Natomiast jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu ich niezgodności z prawem. Odnosi się to również do wypadku, gdy prawomocne orzeczenie lub ostateczna decyzja zostały wydane na podstawie aktu normatywnego niezgodnego z konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą. Odszkodowanie należy się również w przypadku powstania szkody w wyniku niewydania orzeczenia lub decyzji, gdy obowiązek ich wydania przewiduje przepis prawa. Jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności z prawem niewydania orzeczenia lub decyzji, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej.

Brak orzeczenia lub decyzji

Właściwym postępowaniem, w toku którego może nastąpić stwierdzenie niezgodności z prawem aktów prawa miejscowego, np. uchwał organów samorządu terytorialnego, jest postępowanie przed Naczelnym Sądem Administracyjnym. Dopiero stwierdzenie tego faktu w postępowaniu sądowym umożliwia wytoczenie powództwa o naprawienie szkody. Oprócz niezgodności z prawem (konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową, ustawą) aktu normatywnego, przesłankami odpowiedzialności z art. 4171 par. 1 są szkoda i związek przyczynowy. Wykazanie tych przesłanek zgodnie z ogólnymi postanowieniami kodeksu cywilnego obciąża poszkodowanego.
Należy pamiętać, że odpowiedzialność odszkodowawcza organu powołanego do stosowania prawa może obejmować tylko takie sytuacje, gdy organ ten był obowiązany do dokonania takiej czynności. Oznacza to, że możemy domagać się odszkodowania np. od gminy za niesłuszną odmowę wydania zezwolenia na prowadzenie działalności gospodarczej, a od starostwa powiatowego za niewydanie decyzji o pozwoleniu na budowę. Odwrotna sytuacja jest niemożliwa. Tylko bowiem organ właściwy do wydania danej decyzji, ponosi ewentualną odpowiedzialność.
Z kolei przepis art. 4171 par. 3 kodeksu cywilnego reguluje skutki prawne wyrządzenia szkody spowodowanej niewydaniem orzeczenia lub decyzji, gdy obowiązek ich wydania przewiduje przepis prawa. Chodzi więc o szkodę spowodowaną przewlekłością postępowania sądowego lub administracyjnego. Również w tym przypadku konieczną przesłanką żądania odszkodowania jest stwierdzenie we właściwym postępowaniu niezgodności z prawem przewlekłości postępowania zarówno sądowego, jak i administracyjnego.

Odpowiedzialność urzędnika

Na podstawie art. 417 kodeksu cywilnego można dochodzić również odszkodowania za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie urzędnika. Koniecznymi przesłankami powstania odpowiedzialności odszkodowawczej niezbędne jest wystąpienie szkody, która powstaje wskutek działania lub zaniechania przy wykonywaniu władzy publicznej. Natomiast samo działanie lub zaniechanie powinno być niezgodne z prawem. W kodeksie cywilnym pojęcie szkody nie zostało jednoznacznie określone. Za judykaturą i doktryną można przyjąć, że przez szkodę rozumie się przede wszystkim straty, które poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono.
Warto podkreślić, że szkoda może być także wynikiem działań o charakterze niewładczym. W takim przypadku jednak zastosowanie znajdzie nie art. 417 k.c., lecz ogólne zasady odpowiedzialności deliktowej zawarte w kodeksie cywilnym. Należy pamiętać, że za szkodę przysługuje pełne odszkodowanie, tj. w granicach nie tylko utraconych korzyści, ale także nieosiągniętych zysków. Tak też interpretowany jest przepis art. 417 kodeksu cywilnego, przewidujący odpowiedzialność Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy publicznych, a więc także urzędników, przy wykonywaniu władzy publicznej. Nie ma znaczenia, czy zachowanie urzędnika jest zawinione. Wystarczy wykazanie bezprawności rozumianej jako zachowanie niezgodne z prawem.

Szkoda na osobie

Jeżeli przez zgodne z prawem wykonywanie władzy publicznej została wyrządzona szkoda na osobie, poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowego jej naprawienia oraz zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, gdy okoliczności, a zwłaszcza niezdolność poszkodowanego do pracy lub jego ciężkie położenie materialne, wskazują, że wymagają tego względy słuszności.
Przesłankami odpowiedzialności na postawie art. 4172 kodeksu cywilnego są wykonywanie zgodnie z prawem władzy publicznej, powstanie szkody na osobie, związek przyczynowy między aktem władzy publicznej a szkodą oraz zasadność przyznania odszkodowania w świetle zasad słuszności. Na podstawie tego przepisu poszkodowany może żądać odszkodowania nie za każdą szkodę, lecz tylko za szkodę poniesioną na osobie (a nie na mieniu).
Szkoda na osobie powstaje wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia. W takiej sytuacji poszkodowany może żądać naprawienia nie tylko szkody majątkowej, ale także zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. Jak podkreśla się w judykaturze, przyznania odszkodowania na podstawie art. 4172 wymagają względy słuszności. Przy ocenie danego zdarzenia należy więc uwzględnić okoliczności sprawy (sytuacja, w jakiej doszło do wyrządzenia szkody, motywy podejmowanego działania, rodzaj i znaczenie chronionego interesu) oraz sytuację poszkodowanego (majątkową, rodzinną, rodzaj i rozmiar uszczerbku, niezdolność do pracy).
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ODSZKODOWAWCZA
Szeroka odpowiedzialność odszkodowawcza Skarbu Państwa i samorządów powoduje znaczne szkody dla budżetu państwa i jednostek samorządowych. Każdy pracownik i urzędnik administracji publicznej, w tym samorządowej, może zostać pociągnięty do odpowiedzialności. Będzie to odpowiedzialność porządkowa lub dyscyplinarna. Póki co nie ma przepisów, które przewidywałyby osobistą odpowiedzialność za podejmowane decyzje. Pociągnięcie do odpowiedzialności porządkowej, dyscyplinarnej albo innej, jeśli taka jest zastrzeżona w przepisach, przewiduje art. 38 kodeksu postępowania administracyjnego (k.p.a.). Pracownik administracji publicznej może narazić się na taką odpowiedzialność, jeśli:
• nie załatwi sprawy w ustawowym terminie, tj. niezwłocznie lub gdy sprawa wymaga postępowania wyjaśniającego, w ciągu miesiąca, a jeśli sprawa jest szczególnie skomplikowana, nie później niż w ciągu dwóch miesięcy od dnia wszczęcia postępowania, natomiast w postępowaniu odwoławczym w ciągu miesiąca od dnia otrzymania odwołania,
• nie zawiadomi strony o niezałatwieniu sprawy i jego przyczynach oraz nie wskaże nowego terminu rozpatrzenia sprawy,
• nie rozwiąże sprawy w nowo wyznaczonym terminie.
PRZYKŁAD: ODSZKODOWANIE ZA ZMIANĘ PLANU
Właściciel nieruchomości może domagać się odszkodowania w razie uchwalenia nowego lub zmiany planu zagospodarowania przestrzennego.
Odszkodowanie przysługuje jedynie wówczas, gdy wskutek uchwalenia lub zmiany planu korzystanie z nieruchomości w dotychczasowy sposób lub w sposób zgodny z dotychczasowym przeznaczeniem stało się niemożliwe bądź istotnie ograniczone. Do wystąpienia z żądaniem wystarczy, aby ograniczenia dotknęły tylko części nieruchomości. Jeżeli spadek wartości części nieruchomości rekompensowany jest przyrostem wartości innej części tej nieruchomości, odszkodowanie nie przysługuje. Zgodnie z kodeksem cywilnym właściciel nieruchomości może żądać od gminy: zapłaty odszkodowania za poniesioną rzeczywistą szkodę, wykupienia nieruchomości lub jej części lub zamiany nieruchomości.