Sąd Najwyższy rozpoznał w ubiegłym tygodniu sprawę dotyczącą zawarcia przez strony umowy pośrednictwa, która przewidywała niespotykanie wysoką prowizję, liczoną w milionach złotych. Sędziowie uznali, że czynność prawdopodobnie została zawarta dla pozoru, żeby ukryć inne interesy. Jednocześnie SN przyznał, że ze względu na konstrukcję przepisu o pozorności oświadczenia woli (art. 83 kodeksu cywilnego) w niektórych sytuacjach jest on trudny do zastosowania. Z czego wynika ta trudność? Odpowiedzi udziela Magdalena Amerek, adwokat, Chałas i Wspólnicy Kancelaria Prawna.
Przepis może sprawiać problemy w sytuacjach, gdy o pozorności czynności prawnej dokonanej przez strony świadczy głównie jej nierynkowa wartość, np. strony ustaliły cenę na rażąco wysokim lub niskim poziomie.
W takich przypadkach redakcja przepisu może nie dawać wystarczającej podstawy do podważenia czynności pozornej przez osoby nią pokrzywdzone. Częstym przykładem jest zawarcie pozornej umowy sprzedaży nieruchomości za symboliczną złotówkę, a w rzeczywistości dokonanie darowizny, by potem uniknąć skutków związanych z obliczaniem zachowku i zaliczeniem darowizny na schedę spadkową.
Kiedy mamy do czynienia z pozorowaną czynnością prawną, a kiedy ze zwykłym wprowadzeniem w błąd?
Czynność prawna dokonana dla pozoru wchodzi w rachubę tylko wtedy, gdy druga strona miała świadomość pozorności złożonego wobec niej oświadczenia woli i rzeczywistej woli jej kontrahenta. Co więcej, godziła się na to.
W przeciwnym razie gdy tylko jedna ze stron chciała zataić prawdziwy zamiar, możemy mówić o wprowadzeniu w błąd. Kontrahent, który został wprowadzony w błąd, może w określonych sytuacjach uchylić się od skutków prawnych czynności. W tym celu powinien złożyć drugiej stronie odpowiednie oświadczenie na piśmie.
Na nieważność czynności prawnej dokonanej dla pozoru może powoływać się każdy, kto ma w tym interes prawny np. wierzyciel, którego dłużnik tylko dla pozoru sprzedał swój majątek, aby uchronić się przed egzekucją, jak również ten, kto sam takie oświadczenie złożył.
Jakie są konsekwencje dokonywania pozornych czynności prawnych i jaki wpływ mają one na pewność obrotu gospodarczego?
Konsekwencją jest nieważność. Jeżeli pozorna czynność prawna została dokonana przez strony dla ukrycia innej, rzeczywiście zamierzonej czynności, ważna pozostaje czynność zamierzona. Warunkiem jest, aby czynność pozorna spełniła wymogi przewidziane dla tej zamierzonej.
Wyjątkowo pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność czynności prawnej, jeżeli była ona odpłatna i skutkowała nabyciem przez osobę trzecią prawa lub zwolnieniem jej z obowiązku, chyba że osoba ta działała w złej wierze.
Czynności prawne pozorowane są niebezpieczne dla obrotu prawnego i gospodarczego, bo uderzają w takie wartości jak pewność i uczciwość tego obrotu. Już zbyt niska wartość transakcji niespotykana na rynku powinna wzbudzić czujność kontrahenta.