Sąd Apelacyjny w Warszawie skierował do Sądu Najwyższego pytanie prawne dotyczące wykładni art. 81 ustawy z 14 lutego 1991 r. – Prawo o notariacie (t.j. Dz.U. z 2008 r. nr 189, poz. 1158). W myśl tego przepisu „notariusz odmówi dokonania czynności notarialnej sprzecznej z prawem”.
Kwestią wymagającą wyjaśnienia stało się to, czy w określeniu „sprzeczna z prawem” zawiera się także czynność notarialna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Sąd Najwyższy odpowiedział na tak postawione pytanie twierdząco. Zgodnie z treścią sentencji określenie „sprzeczna z prawem” – zawarte w art. 81 ustawy – Prawo o notariacie – obejmuje także sprzeczność z zasadami współżycia społecznego, z tym że notariusz odmawia dokonania czynności notarialnej ze względu na tę sprzeczność, jeżeli wynika ona z treści zamierzonej czynności notarialnej lub z okoliczności jej dokonywania.
W przypadku, który spowodował wystąpienie do Sądu Najwyższego z pytaniem prawnym, spółka dochodziła na drodze sądowej od swoich kontrahentów roszczeń wynikających z postanowień umowy zawartej w formie aktu notarialnego. Sąd oddalił powództwo spółki, twierdząc, że żądanie jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, gdyż zapis umowny, na którym oparte zostało roszczenie, godzi w zasady uczciwego obrotu i równości kontraktowej. Po przegraniu sprawy spółka pozwała notariusza o zwrot poniesionych kosztów aktu notarialnego oraz opłat sądowych poniesionych w związku z wytoczeniem powództwa swoim kontrahentom. Udzielenie przez Sąd Najwyższy odpowiedzi na pytanie prawne w brzmieniu jak na wstępie powoduje, że w przypadkach zbliżonych do przytoczonego sądy będą się skłaniały do zasądzania odszkodowań od notariuszy na rzecz stron, ze względu na dokonanie czynności notarialnej, w sytuacji gdy istniał obowiązek odmowy dokonania czynności.
Ocena faktów
Uchwała pośrednio nakłada na notariuszy obowiązek każdorazowego badania, czy dokonywana czynność notarialna – na przykład sporządzenie umowy w formie aktu notarialnego – jest zgodna z zasadami współżycia społecznego. Samo pojęcie zasad współżycia społecznego – sformułowane w art. 5 kodeksu cywilnego – stanowi klauzulę generalną, jest zwrotem niedookreślonym. W ocenie stanów faktycznych, w odniesieniu do których badana jest zgodność z zasadami współżycia społecznego, sądy zmuszone są więc sięgać do norm pozaprawnych. Ocena dokonywana jest tylko częściowo na podstawie mierników zobiektywizowanych. Funkcje klauzul generalnych i potrzeba ich istnienia w porządku prawnym były wielokrotnie przedmiotem badań doktryny i co do zasady nie kwestionuje się potrzeby istnienia klauzul generalnych w ramach porządku prawnego.
Należy się jednak zastanowić, czy każdorazowe rozważanie przez notariusza zgodności dokonywanej czynności z zasadami współżycia społecznego jest potrzebne i pożądane oraz czy w ogóle jest możliwe. Skoro przy interpretacji konkretnej czynności pod kątem zgodności z zasadami współżycia społecznego sięga się do nie w pełni zobiektywizowanych mierników oceny, to rzeczą naturalną jest, iż ten sam stan faktyczny może zostać różnie zinterpretowany w zależności od podmiotu dokonującego interpretacji. Czy notariusz obawiający się odpowiedzialności odszkodowawczej za dokonanie czynności, która może zostać uznana za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, będzie zdolny we właściwy sposób wykonywać swoje obowiązki? Istnieje ryzyko, że obawa przed negatywnymi konsekwencjami dokonania czynności, która może zostać uznana przez sąd za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, będzie skutkowała odmową dokonania czynności, co do której notariusz ma jakiekolwiek wątpliwości.
Konsekwencje
Z racji niedookreśloności pojęcia zasad współżycia społecznego wątpliwości pojawić się mogą w odniesieniu do bardzo wielu rozpatrywanych przypadków. Czy notariusz każdorazowo powinien odmawiać dokonania czynności? Chcąc uniknąć negatywnych konsekwencji dokonania czynności sprzecznej z zasadami współżycia społecznego – zapewne tak. Z drugiej strony na odmowę dokonania czynności notarialnej stronie przysługuje zażalenie do sądu okręgowego. Wprowadzenie klauzuli zasad współżycia społecznego do katalogu przesłanek dopuszczalności dokonania czynności notarialnej może się stać prostą drogą do zasypania sądów zażaleniami na odmowy dokonania czynności notarialnej ze względu na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego.
O ile zgodność dokonywanej czynności notarialnej z normami prawa powszechnie obowiązującego jest możliwa do stwierdzenia przy wykorzystaniu zobiektywizowanych reguł oceny, o tyle stwierdzenie zgodności czynności z zasadami współżycia społecznego opiera się częściowo na subiektywnych regułach interpretacji. Niepożądany jest stan, w którym jeden notariusz odmówi dokonania czynności, powołując się na art. 81 ustawy – Prawo o notariacie, a inny czynności dokona, będąc w pełni przeświadczonym o tym, że nie powinien odmówić. Taki stan mógłby powodować osłabienie bezpieczeństwa obrotu oraz zachwianie zaufania do zawodu notariusza.
A to tylko niektóre niebezpieczeństwa i ryzyka, jakie niesie ze sobą uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 grudnia 2013 r. Pośrednią konsekwencją uchwały może się stać podniesienie przez towarzystwa ubezpieczeniowe wysokości składek na ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej notariuszy.