Andrzej Tokaj, adwokat, partner zarządzający, Danuta Brzezińska (na zdjęciu), aplikant adwokacki, Kancelaria Prawnicza Magnussonlaw.

W dniu 15 kwietnia 2009 r. Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3, art. 32 oraz art. 78 Konstytucji RP przepisu art. 479 8a § 5 Kodeks postępowania cywilnego (sygn. akt SK 28/08).

Przepis art. 479 8a § 5 kpc przewiduje, że pisma procesowe, które nie mogą otrzymać prawidłowego biegu wskutek niezachowania warunków formalnych, wniesione przez stronę reprezentowaną przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa podlegają zwrotowi bez wzywania do ich poprawienia lub uzupełnienia. Sprzeciw od wyroku zaocznego, zarzuty od nakazu zapłaty, sprzeciw od nakazu zapłaty sąd odrzuca

Przepis ten dodany został do Kodeksu postępowania cywilnego na mocy ustawy z dnia 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego i innych ustaw (Dz. U. Nr 235, poz. 1699) i wszedł w życie w dniu 20 marca 2007 r.

Głównym celem tej noweli było usprawnienie i przyspieszenie postępowania sądowego w sprawach gospodarczych, a także zdyscyplinowanie stron procesu i ich pełnomocników poprzez nałożenie sankcji takich jak odrzucanie pisma złożonego z brakami.

W konsekwencji, sądy zostały zmuszone w każdym wypadku gdy w imieniu strony działa pełnomocnik profesjonalny odstąpić od stosowania w sprawach gospodarczych dotychczasowej procedury sanacji wadliwości formalnej pism procesowych przewidzianej w przepisach art. 130 i nast. kpc., umożliwiającej uzupełnienie pisma dotkniętego błędem formalnym lub fiskalnym i w jej miejsce odrzucać środki zaskarżenia, takie jak sprzeciw czy zarzuty, w przypadku ich wadliwości formalnej.

Konstytucyjność zaskarżonego przepisu zbadana została przez Trybunał Konstytucyjny zarówno w zakresie w jakim art. 479 8a § 5 kpc dotyczy odrzucania przez sądy środka zaskarżenia w postępowaniu upominawczym (sprzeciwu od nakazu zapłaty), jak i w postępowaniu nakazowym (zarzuty od nakazu zapłaty), gdyż z uwagi na tożsamość przedmiotową dwie skargi konstytucyjne zostały połączone do wspólnego rozpoznania.

W pierwszej ze spraw, zarzuty od nakazu zapłaty odrzucone zostały przez Sąd Okręgowy Warszawa – Praga w Warszawie, gdyż do pisma wniesionego przez profesjonalnego pełnomocnika załączona została kserokopia uwierzytelnionego odpisu pełnomocnictwa i to w opinii Sądu przesądziło o niemożności otrzymania przez pismo prawidłowego biegu, tj. stwierdzenia podstawy do jego odrzucenia zgodnie z art. 479 8a § 5 kpc.

W drugiej ze spraw, zamiast wysłać wprost do sądu kopię sprzeciwu od nakazu zapłaty przeznaczoną dla drugiej strony, celem doręczenia jej pełnomocnikowi tej drugiej strony, kopia sprzeciwu wysłana została wprost do pełnomocnika, co jest wymagane w stosunku do wielu pism składanych w toku sprawy, ale nie w stosunku do sprzeciwu od nakazu zapłaty (art. 479 9 kpc). Jeszcze przed doręczeniem sądowi sprzeciwu przez pocztę, błąd został zauważony i naprawiony w ten sposób, że kopia sprzeciwu dla drugiej strony została złożona bezpośrednio w sądzie. Sędzia przystępując do rozpoznawania sprzeciwu dysponował więc już wszystkimi potrzebnymi dokumentami. Pomimo tego Sąd Rejonowy Gdańsk – Północ w Gdańsku odrzucił sprzeciw od nakazu zapłaty, powołując się na niemożność nadania biegu sprawie z uwagi na to, że kopia dla drugiej strony nie była dołączona do oryginału, choć w trakcie rozpoznawania znajdowała się już w aktach sprawy.

Reprezentując stronę, przeciwko której uprawomocnił się nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym, zarzuciłem przepisowi art. 479 8a § 5 kpc niezasadne i niezgodne z treścią art. 31 ust. 3 Konstytucji RP ograniczenie konstytucyjnych praw obywatelskich: zasady równości stron postępowania (art. 32 ust. 1 Konstytucji RP), prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP) oraz prawa do odwołania się od orzeczenia sądu pierwszej instancji (art. 78 Konstytucji RP).

Zaskarżony przepis naruszył zasadę równości stron w dwóch wymiarach. Zachwianie równości stron wystąpiło w zakresie relacji powoda i pozwanego, gdyż w obu wskazanych powyżej stanach faktycznych, z powodów formalnych, nie odnoszących się do meritum sporu, pozwani przegrali sprawę, pomimo tego, że sądy nawet nie wysłuchały ich argumentów i nie sprawdziły, czy stanowiska prezentowane przez powodów były uzasadnione w świetle przepisów prawa. Tylko w oparciu o twierdzenie jednej ze stron – powodów, sądy wydały rozstrzygnięcia – nakazy zapłaty, które z powodu nieskutecznego zaskarżenia ich przez pozwanych – się uprawomocniły. Po drugie, art. 479 8a § 5 kpc w sposób konstytucyjnie nieuzasadniony różnicował stosowaną przez sąd procedurę w zależności od tego, czy strona działała w sprawie sama, czy była reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika.

Z tą ostatnią kwestią związana była argumentacja naruszenia przez art. 479 8a § 5 kpc zagwarantowanego konstytucyjnie prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP) oraz prawa do odwołania się od orzeczenia sądu pierwszej instancji (art. 78 Konstytucji RP), na które składa się obowiązek Państwa do zapewnienia każdej ze stron realnej możliwości rozpatrzenia sprawy przez niezawisły sąd, czyli przysługującego każdej ze stron procesu cywilnego uprawnienia przedstawienia argumentów na poparcie swych racji. Z gwarancji prawa do sądu, w szczególności, prawa do rzetelnego procesu sądowego, wynika nadto prawo jednostki zaangażowanej w sprawę sądową do korzystania z profesjonalnej pomocy prawnika, które to prawo uległo ograniczeniu w sposób pośredni poprzez surową sankcję wprowadzoną w treści art. 479 8a § 5 kpc, skoro skorzystanie przez stronę z usług profesjonalnego pełnomocnika zwiększa ryzyko niepomyślnego zakończenia postępowania sądowego (odrzucenia środka zaskarżenia), gdyż błąd formalny lub fiskalny takiego pełnomocnika obciąża stronę, która poszukiwała fachowej pomocy, zaś sankcją uchybienia pełnomocnika jest zamknięcie stronie drogi do merytorycznego rozpatrzenia sprawy przez sąd drugiej instancji (por. wyrok TK z dnia 20 lipca 2008 r., sygn. akt 18/07).

Wartością, której służyć miało wprowadzone art. 479 8a § 5 kpc ograniczenie prawa do sądu, był wzgląd na szybkość postępowania, jednakże nie usprawiedliwia to ani wprowadzenia tak daleko idących ograniczeń praw przysługujących stronom prowadzącym spór sądowy jak i zastosowania tak ogólnych i niedookreślonych sformułowań przy określeniu uchybień podlegającym drastycznym sankcjom, jak to ma miejsce w przypadku zaskarżonego przepisu.

Parlament zmienił już zakwestionowany przez Trybunał Konstytucyjny przepis. Nowelizacja wejdzie w życie 1 lipca tego roku i znajdzie zastosowanie w stosunku do postępowań cywilnych wszczętych po tej dacie (ustawa z 5.12.2008 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw Dz.U. z dnia 30 grudnia 2008).

Nie oznacza to jednak, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego nie ma żadnego praktycznego znaczenia. Na podstawie art. 401 1 kpc stwierdzenie niekonstytucyjności art. 479 8a § 5 kpc umożliwi przedsiębiorcom żądanie wznowienia postępowań cywilnych, zakończonych na skutek zastosowania przez sąd niezgodnego z Konstytucją RP przepisu. Stosowny wniosek przedsiębiorca powinien złożyć w terminie 3 miesięcy od daty wejścia w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego.