W dniu 31 marca 2009 roku wchodzi w życie ustawa o zmianie ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Wprowadza ona do polskiego systemu prawa nowe odrębne postępowanie upadłościowe, tak zwaną „upadłość konsumencką”.

Upadłość konsumencka to potoczne określenie dla postępowania upadłościowego wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, które uregulowane zostało w art. 491[1] – 491[12] znowelizowanej ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze (dalej zwanej „Pr.u.n.” lub „Ustawą”). Ustawodawca stanął na stanowisku, iż prawo do ogłoszenia upadłości ma stanowić dla konsumenta swoisty przywilej, z którego nie zawsze, i co najważniejsze, nie każdy niewypłacalny dłużnik będzie mógł skorzystać. Ideą, jaka przyświecała ustawodawcy, a na co wskazują przyjęte przez ustawodawcę rozwiązania, było stworzenie możliwości „oddłużenia” tych konsumentów, którzy popadli w stan niewypłacalności w sposób, w istocie rzeczy, niezawiniony, a jednocześnie dają „gwarancję”, iż w toku postępowania upadłościowego spłacą swoich wierzycieli, w jak najwyższym stopniu, zgodnie z ustalonym planem, a po zakończeniu postępowania będą dbać o swoją kondycję finansową i ponownie nie popadną w stan niewypłacalności.

Upadłość konsumencka nie dla każdego

W rezultacie, upadłość będzie mogła zostać ogłoszona jedynie wobec tych konsumentów, którzy mają, określoną w Ustawie, zdolność upadłościową. Ustawa stanowi, iż zdolność upadłościowa przysługuje dłużnikowi, który stał się niewypłacalny wskutek wyjątkowych i niezależnych od niego okoliczności (art. 491[3] ust. 1 Pr.u.n.). Przy tym, pod pojęciem „niewypłacalnego” rozumiemy dłużnika, który nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań (art. 11 Pr.u.n. w związku z art. 491[2] ust. 1 Pr.u.n.).

Upadłość obejmująca liwidację majątku konsumenta

Postępowanie upadłościowe dotyczące konsumentów prowadzi się według stosowanych odpowiednio przepisów o postępowaniu upadłościowym obejmującym likwidację majątku upadłego, z wyłączeniem przepisów o których mowa w art. 491[2] ust. 1 Pr.u.n. Tym samym, wyłączono, między innymi, możliwość ogłoszenia względem konsumenta upadłości z możliwością zawarcia układu.

Sądem upadłościowym, właściwym dla spraw o ogłoszenie upadłości konsumenta, jest, podobnie jak w przypadku przedsiębiorców, sąd rejonowy - sąd gospodarczy.

Tylko dłużnik może wystąpić z wnioskiem o ogłoszenie upadłości

Wniosek o ogłoszenie upadłości może zgłosić tylko dłużnik (art. 491[2] ust. 2 Pr.u.n.). Tym samym, uprawnienie do inicjacji postępowania upadłościowego względem konsumenta nie przysługuje jego wierzycielom, i to niezależnie od tytułu przysługującego im roszczenia. Brak uprawnienia po stronie wierzycieli jest konsekwencją przyjęcia przez ustawodawcę założenia, iż upadłość konsumencka jest przywilejem dłużnika, a więc nie powinien on być do niej „przymuszany”. W rezultacie, ustawodawca nie nakłada na konsumenta obowiązku, o którym mowa w art. 21 Pr.u.n., tj. obligatoryjnego zgłoszenia do sądu wniosku o ogłoszenie upadłości, w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym konsument stałby się niewypłacalny (art. 491[2] ust. 1 Pr.u.n.).

Opłata stała od wniosku o ogłoszenie upadłości

Od wniosku konsumenta pobierana będzie opłata stała w kwocie 200 złotych. Dla porównania, opłata od wniosku o ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy wynosi 1000 złotych. Wskazuje to na cel ustawodawcy, jakim jest niewątpliwie redukcja kosztów postępowania upadłościowego względem konsumentów.

Ponadto, konsument, inaczej niż przedsiębiorca, uprawniony jest do ubiegania się o zwolnienie od kosztów sądowych, w tym kosztów od wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 491[2] ust. 1 Pr.u.n. w związku z art. 32 ust. 1 Pr.u.n.).

Wniosek nieodpowiadający wymogom formalnym lub nienależycie opłacony

W przeciwieństwie do wniosku dłużnik o ogłoszenie upadłości składanego przez przedsiębiorcę, wniosek konsumenta nieodpowiadający wymogom określonym w Ustawie lub nienależycie opłacony zwraca się dłużnikowi wraz z wezwaniem do uzupełnienia lub opłacenia wniosku (art. 491[2] ust. 1 Pr.u.n. w związku z art. 28 ust. 1 Pr.u.n.).

Czynności sprawdzające sądu

Sąd, niezwłocznie po otrzymaniu wniosku o ogłoszenie upadłości, zwraca się do naczelnika urzędu skarbowego właściwego dla dłużnika o udzielenie informacji, czy dłużnik w ciągu ostatnich pięciu lat przed złożeniem wniosku zgłaszał fakt dokonania czynności prawnych podlegających opodatkowaniu (art. 491[2] ust. 4 Pr.u.n.). Ponadto, sąd zasięga również informacji w Krajowym Rejestrze Sądowym, czy dłużnik jest wspólnikiem spółek handlowych.

Podstawy oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości

Sąd oddala wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli niewypłacalność konsumenta nie powstała wskutek wyjątkowych i niezależnych od niego okoliczności. Ustawodawca, w art. 491[3] ust. 1 Pr.u.n. wskazał przykładowe okoliczności, które wykluczają możliwość ogłoszenia upadłości przez konsumenta, tj. przypadek, gdy dłużnik zaciągnął zobowiązanie będąc już niewypłacalnym, oraz, gdy do rozwiązania stosunku pracy dłużnika doszło z przyczyn leżących po stronie pracownika lub za jego zgodą. Wskazać należy, iż ww. katalog okoliczności ma charakter otwarty, a wskazane przez ustawodawcę okoliczności należy traktować jako wyliczenie jedynie przykładowe.

Przy formułowaniu ww. katalogu, zasadne wydaje się będzie, między innymi, sięgnięcie do dorobku doktryny i judykatury, który powstał na tle wykładni art. 1 uchylonego Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24.10.1934 roku Prawo o postępowaniu układowym (Dz.U. 1934 Nr 93, poz. 836 ze zm.). Dla przypomnienia, art. 1 stanowił, iż „Kupiec, który wskutek wyjątkowych i niezależnych od niego okoliczności zaprzestał płacenia długów lub przewiduje w najbliższej przyszłości zaprzestanie ich płacenia, może żądać otwarcia postępowania celem zawarcia układu z wierzycielami”

Sąd oddala również wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli w stosunku do dłużnika w okresie dziesięciu lat przez złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 491[3] ust. 2 Pr.u.n.):

- prowadzono postępowanie upadłościowe lub inne postępowanie, w którym umorzono całość lub część jego zobowiązań albo w którym zawarto układ; lub

- prowadzono postępowanie upadłościowe, w którym nie zaspokojono wszystkich wierzycieli, a dłużnik po zakończeniu lub umorzeniu postępowania zobowiązań swych nie wykonał; lub

- prowadzono postępowanie upadłościowe według przepisów o upadłości konsumenckiej, jeżeli postępowanie to zostało umorzone z innych przyczyn niż na wniosek wszystkich wierzycieli; lub

- czynność prawna dłużnika została prawomocnie uznana za dokonaną z pokrzywdzeniem wierzycieli.

Ponadto, sąd może oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości także w przypadkach, o których mowa w art. 12 i art. 13 Pr.u.n. Przepisy te znajdują bowiem odpowiednie zastosowanie przy upadłości konsumenckiej (art. 491[2] ust. 1 Pr.u.n. oraz art. 4 Pr.u.n.).

Masa upadłości

Z dniem ogłoszenia upadłości majątek konsumenta staje się masą upadłości, która służy zaspokojeniu jego wierzycieli.

Konsument zobowiązany jest do wskazania i wydania syndykowi całego swojego majątku oraz wszelkich niezbędnych dokumentów dotyczących majątku oraz rozliczeń, np. z organami podatkowymi, pod sankcją umorzenia postępowania (art. 491[4] Pr.u.n.). Podkreślić należy, iż obowiązek wskazania i w konsekwencji wydania syndykowi majątku obejmuje także lokal mieszkalny albo dom jednorodzinny, w którym dłużnik zamieszkuje.

Z sumy uzyskanej ze sprzedaży lokalu mieszkalnego albo domu jednorodzinnego, o którym mowa powyżej, wydziela się i przekazuje konsumentowi kwotę odpowiadającą przeciętnemu czynszowi najmu lokalu mieszkalnego za okres dwunastu miesięcy (art. 491[6] ust. 1 Pr.u.n.). Powyższa kwota, na wniosek syndyka, określana jest przez sędziego-komisarza, który bierze pod uwagę potrzeby mieszkaniowe dłużnika, w tym liczbę osób pozostających z nim we wspólnym gospodarstwie domowym (art. 491[6] ust. 2 Pr.u.n.). Kwota ta ma zapewnić środki na pokrycie kosztów związanych z potrzebami mieszkaniowymi dłużnika i jego rodziny, w początkowym okresie procesu „wychodzenia” z dotychczasowych problemów finansowych.

Do czasu sprzedaży lokalu mieszkalnego albo domu jednorodzinnego i przekazania kwoty, o której mowa powyżej, na rzecz dłużnika, sędzia-komisarz może przyznać zaliczkę na poczet tej kwoty (art. 491[6] ust. 3 Pr.u.n.).

W razie wątpliwości, które z przedmiotów należących do dłużnika wchodzą w skład masy upadłości, na wniosek syndyka lub dłużnika, rozstrzyga sędzia-komisarz (art. 491[5] Pr.u.n.). Na postanowienie sędziego-komisarza w tym względzie przysługuje zażalenie.

Syndyk masy upadłości

W razie ogłoszenia upadłości konsumenta powołuje się syndyka, który prowadzi likwidację masy upadłości (art. 156 ust. 1 Pr.u.n. w związku z art. 491[2] ust. 1 Pr.u.n.). Sędzia-komisarz może jednak zezwolić, aby likwidację prowadził upadły konsument, jedynie pod nadzorem syndyka (art. 491[2] ust. 5 Pr.u.n.), co niewątpliwie może przyczynić się do obniżenia kosztów postępowania upadłościowego względem konsumenta.

Powołanie syndyka wygasa z mocy prawa, z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o ustaleniu planu spłaty wierzycieli (art. 491[8] Pr.u.n.), o którym mowa poniżej.

Plan spłaty wierzycieli

Syndyk sporządza i składa sędziemu-komisarzowi plan podziału funduszu masy upadłości konsumenta (art. 347 ust. 1 Pr.u.n. w związku z art. 491[2] ust. 1 Pr.u.n.).

Następnie, po sporządzeniu ostatecznego planu podziału, nie wcześniej jednak niż po opuszczeniu zamieszkałego przez dłużnika domu jednorodzinnego lub lokalu mieszkalnego, sąd wydaje postanowienie o ustaleniu planu spłaty wierzycieli (art. 491[7] ust. 1 Pr.u.n.). W planie tym określa się:

- w jakim zakresie i w jakim czasie dłużnik jest obowiązany spłacać należności niezaspokojone na podstawie planu podziału; oraz

- jaka część zobowiązań dłużnika, po wykonaniu planu spłaty wierzycieli, zostanie umorzona.

W planie spłaty wierzycieli uwzględnia się wszystkie zobowiązania dłużnika powstałe do dnia ustalenia planu.

Plan spłaty ustalany jest przez sąd, na wniosek dłużnika. W tym celu, sąd przeprowadza rozprawę, o której terminie zawiadamia się wszystkich wierzycieli konsumenta. Sąd nie jest jednak związany wnioskiem dłużnika co do treści planu spłaty i, na żądanie wierzyciela w tym względzie, może ustalić bardziej korzystne dla wierzycieli warunki spłaty.

Podkreślić należy, iż ustalenie planu spłaty wierzycieli nie narusza ich praw wobec poręczyciela lub współdłużnika upadłego konsumenta, ani praw wynikających z hipoteki, zastawu, zastawu rejestrowego oraz hipoteki morskiej, jeśli były one ustanowione na mieniu osoby trzeciej (art. 491[7] ust. 5 Pr.u.n.). Ponadto, wskazać należy, iż do zobowiązań upadłego powstałych po prawomocnym ustaleniu planu spłaty nie stosuje się art. 146 ust. 4 Pr.u.n. (art. 491[2] ust. 6 Pr.u.n.), który stanowi, w szczególności, iż w czasie postępowania upadłościowego niedopuszczalne jest wszczęcie postępowań egzekucyjnych z masy upadłości przeciwko upadłemu.

W okresie wykonywania planu spłaty, na dłużnika nałożony zostaje szereg ograniczeń i obowiązków, które mają na celu ochronę praw jego wierzycieli. Upadły konsument nie może dokonywać czynności prawnych przekraczających granice zwykłego zarządu, chyba, że zaciągnięcie zobowiązania jest niezbędne dla utrzymania jego i osób, w stosunku do których ciąży na nim ustawowy obowiązek dostarczania środków utrzymania (art. 491[9] ust. 1 i 2 Pr.u.n.). Powyższy wyjątek, nie dotyczy jednak zakupów dokonywanych na raty lub z odroczoną płatnością.

Ponadto, upadły konsument zobowiązany zostaje do corocznego składania sądowi sprawozdań z wykonywania planu spłaty wierzycieli, do końca kwietnia, za poprzedni rok kalendarzowy (art. 491[9] ust. 3 Pr.u.n.). Do sprawozdania upadły konsument powinien dołączyć kopię rocznego zeznania podatkowego. W sprawozdaniu, dłużnik wskazuje osiągnięte przychody, spłacone kwoty oraz nabyte składniki majątkowe o wartości przekraczającej dwukrotność minimalnego wynagrodzenia za pracę, określonego w odrębnych przepisach.

Przemijające przeszkody w realizacji planu spłaty

Upadły konsument, który doświadcza przeszkód w realizacji planu spłaty wierzycieli, uprawniony jest do złożenia do sądu wniosku o przedłużenie terminu spłaty lub zmianę wysokości poszczególnych płatności (art. 491[10] ust. 1 Pr.u.n.). Podstawą do uwzględnienia wniosku upadłego konsumenta jest jednak przemijający charakter doznawanych przeszkód. Łączny okres, o który można przedłużyć termin spłaty wierzytelności, nie może zaś przekroczyć dwóch lat.

Sąd wysłuchuje wierzycieli upadłego konsumenta przed wydaniem postanowienia w przedmiocie wniosku, o którym mowa powyżej. Na postanowienie sądu w tym względzie przysługuje zażalenie.

Istotna poprawa sytuacji majątkowej upadłego konsumenta w okresie wykonywania planu spłaty

W przypadku, gdy upadły konsument – w okresie wykonywania planu spłaty wierzycieli – dozna istotnej poprawy sytuacji majątkowej (np. wygra na loterii, przyjmie spadek, otrzyma darowiznę), każdy z wierzycieli może wystąpić do sądu z wnioskiem o podwyższenie kwot przypadających im w planie spłaty (art. 491[10] ust. 2 Pr.u.n.). Nie dotyczy to jednak wypadków, gdy poprawa sytuacji majątkowej upadłego konsumenta wynika ze zwiększenia się jego wynagrodzenia za pracę lub dochodów uzyskiwanych z osobiście wykonywanej działalności zarobkowej. Wskazane ograniczenie ma na celu zmotywować upadłego konsumenta do rozwoju i awansu zawodowego, już w trakcie wykonywania planu spłaty wierzycieli.

Sąd orzeka o ewentualnej zmianie planu spłaty po przeprowadzeniu rozprawy, o której terminie zawiadamia się upadłego konsumenta i wszystkich wierzycieli objętych tym planem. Na postanowienie to przysługuje zażalenie.

Uchylenie planu spłaty wierzycieli

Na wniosek wierzyciela, sąd uchyla plan spłaty oraz umarza postępowanie upadłościowe, jeżeli (art. 491[11] Pr.u.n.):

- upadły konsument nie wykonuje obowiązków ustalonych w planie spłaty;

- w corocznym sprawozdaniu z wykonania planu spłaty, upadły konsument zataił swoje przychody;

- w okresie wykonywania planu spłaty, upadły konsument dokonywał czynności przekraczających granice zwykłego zarządu;

- upadły konsument ukrywał majątek;

- czynność prawna upadłego konsumenta została prawomocnie uznana za dokonaną z pokrzywdzeniem wierzycieli.

Podstawą do uchylenia planu spłaty wierzycieli jest zainstnienie chociażby jednej z powyższych przesłanek. Sąd rozstrzyga w przedmiocie wniosku wierzyciela na rozprawie, o której zawiadamia się upadłego konsumenta i wszystkich wierzycieli objętych planem spłaty. Na postanowienie sądu w tym zakresie przysługuje zażalenie.

Umorzenie niezaspokojonych zobowiązań upadłego konsumenta

Jak zostało powyżej wskazane, w planie spłaty wierzycieli określa się jaka część niezaspokojonych zobowiązań upadłego konsumenta ma zostać umorzona. Po wykonaniu przez dłużnika obowiązków okreslonych w planie spłaty, sąd wydaje postanowienie o umorzeniu tych zobowiązań oraz o zakończeniu postępowania upadłościowego (art. 491[12] ust. 1 Pr.u.n.). Orzekając o umorzeniu zobowiązań upadłego konsumenta, sąd bierze pod uwagę jego możliwości zarobkowe, wysokość niezaspokojonych wierzytelności i realność ich zaspokojenia w przyszłości (art. 370 ust. 1 Pr.u.n. w związku z art. 491[7] ust. 3 Pr.u.n.). Umorzenie niezaspokojonych zobowiązań nie może jednak obejmować świadczeń okresowych, których tytuł prawny nie wygasł, oraz zobowiązań powstałych po ogłoszeniu upadłości (art. 491[12] ust. 3 Pr.u.n.).

Sąd, o umorzeniu zobowiązań, orzeka na wniosek upadłego konsumenta, po przeprowadzeniu rozprawy, o której terminie zawiadamia wszystkich wierzycieli objętych planem spłaty. Umarzając zobowiązania upadłego konsumenta, sąd wymienia wierzyciela, tytuł i sumę zobowiązania, które podlega umorzeniu. Na postanowienie sądu w tym względzie przysługuje zażalenie.

Karol Czepukojć. Prawnik w kancelarii adwokatów i radców prawnych.