W dniu 6 października 2009 roku po rozpoznaniu skargi konstytucyjnej zapadł wyrok stwierdzający zgodność art. 263 § 4 k.p.k. z normami konstytucyjnymi dotyczącymi wolności osobistej jednostki.
Postępowanie zainicjowane zostało skargą konstytucyjną skierowaną do Trybunału przez osobę fizyczną w lipcu 2006 roku. W stanie faktycznym dotyczącym skarżącego doszło do przedłużenia na mocy art. 263 § 4 k.p.k. aresztu tymczasowego na okres dłuższy niż 2 lata. Skarżący argumentował, iż takie brzmienie wymienionego przepisu pozwala Sądowi Apelacyjnemu na niemal nieograniczoną możliwość wydłużania stosowania danego środka zapobiegawczego, co w jego opinii jest sprzeczne z normami konstytucyjnymi, gwarantującymi obywatelom wolność osobistą i nienaruszalność, które zawarte są w art. 31 ust.1 i 3 oraz art. 41 ust. 1 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Ponadto brzmienie art. 263 § 4 k.p.k. nie spełnia w opinii skarżącego wymogów dostatecznej precyzyjności w ustawowym ograniczaniu praw i wolności obywatelskich. Prowadzi także do naruszenia art. 5 ust. 3 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.
RPO poprał skarżącego
Argumenty popierające skarżącego przedstawił Rzecznik Praw Obywatelskich podkreślając, iż początkowo stosowanie art. 263 § 4 k.p.k. miało charakter wyjątkowy, jednakże wskutek wyroku TK z 26 lipca 2006 roku (syg. SK 58/03) nastąpiła zmiana ułatwiająca przedłużanie tymczasowego aresztowania. Przesłanki, na mocy których może do tego dojść, nadal są ocenne i nie do końca ostre, dochodzi do tego niespójność w samej normie przepisu. RPO podkreślił, że przepis nie wyznaczający górnej granicy długości stosowania środka zapobiegawczego nie jest konstytucyjny.
Zdanie przeciwne Prokuratora Generalnego
Przeciwnego zdania był zarówno Prokurator Generalny, jak i przedstawiciel Sejmu. W ich opinii dany przepis jest zgodny z normami konstytucyjnymi. Stanowi niejako wyjątek od wyjątków, które zawierają art. 263 § 2 i § 3 k.p.k. Zawiera on enumeratywnie wyliczone przesłanki, dopuszczające przedłużenie tymczasowego aresztowania, które oceniane są w sposób obiektywny, a więc nie może to być sytuacja, w której winę za przeciąganie dochodzenia ponosi wymiar sprawiedliwości.
Trybunał Konstytucyjny w składzie pięciu sędziów orzekł, iż art. 263 § 4 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks postępowania karnego w zakresie udzielającym Sądowi Apelacyjnemu możliwości przedłużenia tymczasowego aresztowania w sytuacji wykonywania czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju oraz w sytuacji celowego przewlekania postępowania przez oskarżonego jest zgodny z normami konstytucyjnymi. W pozostałym zakresie TK umorzył postępowanie.
W uzasadnieniu Trybunał przypomniał, iż środki przymusu bezpośredniego charakteryzują się ograniczeniem wolności osoby. Nietykalność, wolność osobista stanowią jedne z najważniejszych praw człowieka, dla których ochrony stanowione są szczegółowe regulacje prawne. Pomimo tego nie mają charakteru absolutnego i mogą podlegać ograniczeniom w ramach obowiązujących norm. Art.31 ust. 3 Konstytucji wylicza enumeratywnie przesłanki umożliwiające ograniczenie praw jednostki, które muszą zostać spełnione przez regulacje prawne dotyczące tej kwestii. Stwierdza również, iż art. 31 ust. 1 Konstytucji powołany przez RPO jako dodatkowy wzorzec norm dotyczy samej idei prawnej ochrony wolności i ma charakter subsydiarny do art. 41 ust. 1 Konstytucji, który stanowi niejako dopełnienie tego przepisu jako lex specialis.
Kontrola ETPC tyklko w sprawie faktów
Trybunał orzekł także, iż kontrola Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczyć ma przede wszystkim faktów. Europejski Trybunał nie ma możności kontrolowania norm budujących system prawny państwa.
Trybunał zwraca również uwagę na kontekst normatywny dotyczący środków zabezpieczających. Art. 263 § 1 k.p.k. stanowi generalną regułę, od której wyjątki stanowią § 2 i § 3, zawierające z góry oznaczone granice stosowania tymczasowego aresztowania. Natomiast § 4 jest wyjątkiem od wymienionych wyjątków i w przeciwieństwie do powyższych nie zawiera konkretnego okresu czasu, który jednakże zawsze musi być oznaczony w postanowieniu sądu (podobne rozstrzygnięcie w SK 58/03).
Dalej art. 268 § 4 k.p.k. zawiera wyraźnie oznaczone przesłanki, które umożliwiają jednostce przewidzenie prawdopodobieństwa ich zastosowania. W przypadku spraw o szczególnej zawiłości należy stwierdzić, iż jest to cecha obiektywna, biorąc pod uwagę, że w szczególności rozległość przedmiotu sporu, ilość osób czy liczba wytworzonych dokumentów mogą wpływać na wydłużenie toku sprawy.
Poza tym nastąpiło zaostrzenie wymogów stosowania przywoływanego przepisu. To na sądzie spoczywa obowiązek udowodnienia przesłanek, który nie powinien sankcjonować bezczynności organów postępowania. Jednocześnie wydłużenie toku sprawy ze strony sprawcy przy obecnej strukturze procesu nie daje możliwości bezwzględnego oznaczenia długości okresu tymczasowego aresztowania.
Trybunał przypomniał także, iż pierwotnie to Sąd Najwyższy rozpatrywał tego typu sprawy. Było to jednak istotne obciążenie dla Izby Karnej, co wydłużało okres postępowania, a także nie było zgodne z funkcją SN. Od nowelizacji sytuacja nie uległa zmianie i pomimo tego, iż sprawy te mają charakter wyjątkowy, nadal jest ich zbyt dużo, aby ponownie oddać ich rozpatrzenie pod gestię SN.
Trybunał odwołuje się również do Tymczasowej Rezolucji Komitetu Ministrów Rady Europy z dnia 6 czerwca 2007 roku KM/ResDH (2007)75, która zawiera stwierdzenie, że utrzymywanie tymczasowego aresztowania pomimo domniemania niewinności jest uzasadnione, gdy zachodzą odpowiednie przesłanki, przeważają one bowiem nad prawem wolności jednostki.
syg.akt SK 46/07