Odpowiedzialnośc zawodowa prokuratorów to przedmiot zaprezetowanego w ostatnim czasie raportu Fundacji Forum Obywatelskiego Rozwoju-FOR i Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka.
Autorzy raportu starali się odpowiedzieć na pytanie jakiego rodzaju konsekwencje ponoszą prokuratorzy za naruszenie prawa. Raport przedstawia cztery rodzaje odpowiedzialności zawodowej tejże grupy. Pierwszą z nich jest odpowiedzialności służbowa wynikająca z przynależności do struktury prokuratury. Drugą jest odpowiedzialność dyscyplinarna, do której prokurator zostaje pociągnięty, gdy zostanie naruszony obowiązek służbowy oraz prawo. Trzecią z nich jest odpowiedzialność karna, w tym rodzaje immunitetów prokuratorskich i warunki oraz konsekwencje ich uchylenia. Czwartą i ostatnią z nich jest odpowiedzialność cywilna o charakterze materialnym w kontekście postępowania regresowego.
Odpowiedzialność służbowa prokuratorów
Naczelna zasada prokuratury mówi o niezależności prokuratora od jego zwierzchników przy wykonywaniu czynności służbowych. Natomiast ustawa z dnia 9 października 2009 r. o zmianie ustawy o prokuraturze oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2009 Nr 219, poz. 1706), zniosła możliwość wydania polecenia służbowego dotyczącego czynności procesowych, która to uchodziła za instrument ingerencji w niezależność prokuratorską. W obecnym stanie prawnym, polecenie służbowe ma jedynie charakter administracyjno-porządkowy. Do uprawnień prokuratora przełożonego w stosunku do prokuratora podwładnego należy wydawanie zarządzeń, wytycznych, poleceń, jednak nie mogą one dotyczyć treści czynności procesowych
Regulamin prokuratorski przewiduje także nadzór służbowy, który może być prowadzony w formie nadzoru wewnętrznego obejmujący całokształt pracy danej jednostki oraz jest sprawowany poprzez tzw. aprobatę, czyli zgodę wydawaną przez prokuratora bezpośrednio przełożonego na wykonanie określonego rodzaju czynności procesowych podejmowanych przez asesora w formie akceptacji projektu decyzji. Zwierzchni nadzór służbowy określa czynności podejmowane przez prokuratora nadrzędnego w celu zapewnienia prawidłowego i sprawnego przebiegu postępowania przygotowawczego prowadzonego lub nadzorowanego w bezpośrednio podległej jednostce organizacyjnej w sprawach, które tego wymagają ze względu na ich wagę lub zawiłość. Kontrola służbowa to trzecia i ostatnia forma prowadzenia nadzoru służbowego. Polega ona na wizytacji, lustracji, badaniu akt prowadzonego lub zakończonego postępowania przygotowawczego, ocenienie prawidłowości działań prokuratorów podległych jednostek organizacyjnych, a także na monitorowaniu bądź koordynowaniu ścigania określonej kategorii przestępstw.
Kolejnym rodzajem odpowiedzialności służbowej prokuratora jest także okresowa ocena pracy prokuratora, która jest dokonywana co cztery lata i ma na celu mobilizację prokuratorów do sprawnego i efektywnego wykonywania powierzonych obowiązków służbowych, podnoszenia kwalifikacji zawodowych
Odpowiedzialność dyscyplinarna prokuratorów
Celem jest pociągnięcie do odpowiedzialności prokuratora za uchybienia jego obowiązkom, a także za inne czyny. Według ustawy o prokuraturze, prokurator ponosi odpowiedzialność dyscyplinarną za:
Przewinienie służbowe polegające na oczywistej i rażącej obrazie przepisów prawa;Uchybienia godności urzędu prokuratorskiego;Postępowanie przed objęciem stanowiska, jeżeli uchybiło ono godności piastowanego wówczas urzędu państwowego lub prokurator okazał się niegodnym urzędu prokuratorskiego;Nadużycie wolności słowa przy wykonywaniu obowiązków służbowych, stanowiące ściganą z oskarżenia prywatnego zniewagę strony, jej pełnomocnika lub obrońcy, kuratora, świadka, biegłego lub tłumacza;Wykroczenia.
Autorzy raportu zaproponowali zniesienie niejawności postępowań dyscyplinarnych, stworzenie jednolitego sądownictwa dyscyplinarnego dla wszystkich zawodów prawniczych. Rządowy projekt ustawy o postępowaniu dyscyplinarnym wobec osób wykonujących niektóre zawody prawnicze, który w 2006 roku wywołał burzliwą dyskusję w świecie prawniczym i wzbudził wiele kontrowersji.
Odpowiedzialność karna prokuratorów
W myśl art. 54 ust. 1 ustawy o prokuraturze, prokurator nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani tymczasowo aresztowany bez zezwolenia sądu dyscyplinarnego, a zatrzymany – bez zgody przełożonego dyscyplinarnego (immunitet formalny). Natomiast art. 66 ust. 2 ustawy o prokuraturze przewiduje uchylenie w ogóle odpowiedzialność karną prokuratora za nadużycie wolności słowa przy wykonywaniu obowiązków służbowych, stanowiące ściganą z oskarżenia prywatnego zniewagę strony, jej pełnomocnika lub obrońcy, kuratora, świadka, biegłego lub tłumacza (immunitet materialny).
Postępowanie w sprawie uchylenia immunitetu ma charakter dwuinstancyjny i rozpoczyna się od złożenia do sądu dyscyplinarnego wniosku o zezwolenie na pociągnięcie prokuratora do odpowiedzialności karnej. Takie zezwolenie jest wydawane większością głosów w drodze uchwały w przypadku, gdy zachodzi dostatecznie uzasadnione podejrzenie popełnienie przez niego przestępstwa. Rekord długości postępowań o uchylenie immunitetu wynosi ponad 5 lat i 4 miesiące.
Wytyczne ONZ dotyczące roli prokuratorów wskazują, iż państwa powinny zapewnić prokuratorom możliwość wypełniania obowiązków zawodowych bez narażenia na zastraszenie, przeszkody, nękanie, niewłaściwe interwencje lub nieuzasadnione pociąganie do odpowiedzialności cywilnej, karnej lub innego rodzaju. Obecnie brak jest argumentów za utrzymaniem immunitetu prokuratorskiego w Polsce w obecnym kształcie. Jak wskazują autorzy raportu ograniczenia powinny jedynie dotyczyć pociągania prokuratorów do odpowiedzialności karnej za czyny związane z wykonywaniem zawodu prokuratora, natomiast przestępstwa spoza tej kategorii powinny być ścigane na ogólnych zasadach.
Odpowiedzialność cywilna prokuratorów
Owa odpowiedzialność polega na roszczeniu o charakterze cywilnym dochodzonym w trybie postępowania karnego w sytuacji, w której obywatel poniósł szkodę z winy organu procesowego. Roszczenia te przedawniają się po upływie roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia dającego podstawę do odszkodowania i zadośćuczynienia, w wypadku tymczasowego aresztowania – od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, w razie zaś zatrzymania - od daty zwolnienia.
Autorzy raportu zwrócili szczególną uwagę na sprawę Władysława Sczeklika w kontekście dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia za błędne decyzje prokuratury. W połowie czerwca 2008 roku po blisko 7 latach postępowania został on uniewinniony od zarzutu popełnienia przestępstwa łapownictwa biernego, ujawnienie informacji stanowiącej tajemnicę i paserstwa. Wyrokiem z dnia 22 września 2010 roku Sąd Okręgowy w Lublinie przyznał W. Szczeklikowi kwotę 200 tys. zł tytułem zadośćuczynienia za niesłuszny areszt trwający 5 miesięcy (sygn. IV Ko 452/09).
Kształt odpowiedzialności cywilnej prokuratorów w prawie polskim nie odbiega w znaczący sposób od standardów światowych, a przede wszystkim od europejskich. Pociągnięcie do odpowiedzialności materialnej w toku postępowania regresowego prokuratora wymaga udowodnienia mu bezprawności działania.
Autorzy sugerują wprowadzenie rozwiązań umożliwiających roszczenia regresowe wobec prokuratorów za postępowania, w których stwierdzono przewlekłość, jedynie w przypadku, gdy wynikała ona z rażących zawinionych zaniedbań prokuratora.
Agnieszka Wencek/for.org.pl
Zobacz także: