Jędrzej Dokurno, aplikant radcowski w Kancelarii Włodzimierz Głowacki i Wspólnicy sp.k.
Przymusowy wykup akcji drobnych akcjonariuszy (tzw. squeeze out – wyciśnięcie) stanowi jedną z najbardziej kontrowersyjnych instytucji prawa spółek. O ile szereg przepisów k.s.h. służy ochronie praw mniejszości, squeeze out umożliwia pozbawienie drobnego akcjonariusza praw udziałowych w spółce wbrew jego woli.
Squeeze out reguluje art. 418 k.s.h. polega na przymusowym wykupie akcji akcjonariuszy reprezentujących mniej niż 5% kapitału zakładowego przez nie więcej niż pięciu akcjonariuszy, posiadających łącznie nie mniej niż 95% kapitału zakładowego, a każdy z nich posiada nie mniej niż 5% kapitału zakładowego. Jednym z głównych motywów wprowadzenia przymusowego wykupu akcji drobnych akcjonariuszy jest ochrona akcjonariuszy większościowych przed nadużywaniem praw mniejszości. W szczególności chodzi tutaj o bezpodstawne zaskarżanie przez akcjonariuszy mniejszościowych uchwał walnego zgromadzenia, jak również obawa przed wykorzystaniem przez akcjonariusza informacji o spółce na rzecz konkurencji. Squeeze out ma jednak także na celu ochronę interesów majątkowych drobnych akcjonariuszy, poprzez zagwarantowanie otrzymania wartości rynkowej swoich akcji oraz obowiązek niezwłocznego uiszczenia ceny wykupu.
Akcjonariusze większościowi mogą w ramach walnego zgromadzenia powziąć uchwałę, na mocy której drobni akcjonariusze zobowiązani będą do odsprzedaży wszystkich swoich akcji. Podczas głosowania nad taką uchwałą, każdej akcji przysługuje wyłącznie jeden głos, niezależnie czy jest ona akcją uprzywilejowaną (stosownie do przepisu art. 352 k.s.h mogącą dawać dwa głosy), czy też akcją niemą, co do której prawo głosu zostało wyłączone (art. 353 § 3 k.s.h.). W treści uchwały powziętej w oparciu o art. 418 § 1 k.s.h. należy wskazać akcje podlegające wykupowi (z numeru i serii) i akcjonariuszy, którzy zobowiązują się wykupić akcje, jak również określić akcje przypadające każdemu z nabywców - powinna zatem zawierać plan podziału (wykupu) wspomnianych akcji. Uchwała o przymusowym wykupie akcji powinna być powzięta w drodze jawnego i imiennego głosowania oraz powinna zostać ogłoszona.
Podjęcie omawianej uchwały rodzi po stronie akcjonariusza mniejszościowego („wyciskanego”) obowiązek zbycia swoich akcji na rzecz akcjonariuszy większościowych („wyciskających”). Ci z kolei zobowiązani są do ich zakupu. Metodą wyceny akcji, w przypadku przymusowego wykupu na podstawie przepisów k.s.h., jest wskazanie ceny przez biegłego, wyznaczonego przez walne zgromadzenie. Jeżeli akcjonariusze nie wybiorą biegłego na tym samym walnym zgromadzeniu, zarząd zwróci się w terminie tygodnia od dnia walnego zgromadzenia do sądu rejestrowego o wyznaczenie biegłego.
Akcjonariusz mniejszościowy powinien w terminie miesiąca od dnia ogłoszenia uchwały o przymusowym wykupie akcji złożyć w spółce dokumenty akcji lub dowody ich złożenia do rozporządzania spółki. W wypadku, gdy akcjonariusz mniejszościowy nie zrobi tego w terminie, zarząd jest uprawniony wezwać go - w drodze ogłoszenia lub listu poleconego - do złożenia dokumentu we wskazanym terminie, z zagrożeniem jego unieważnienia. Bezskuteczny upływ terminu uprawnia zarząd do unieważnienia dokumentu akcji, a w jego miejsce wydaje się nowy dokument akcji pod tym samym numerem emisyjnym.
Skuteczność omawianej uchwały walnego zgromadzenia zależy od wykupienia przez akcjonariuszy „wyciskających” akcji należących do usuwanych ze spółki akcjonariuszy „wyciskanych”. Nieuiszczenie ceny wykupu, chociażby w części, powoduje upadek całej procedury wykupu akcji. Bez znaczenia dla tego skutku jest to, kto i w jakim zakresie ponosi odpowiedzialność za nie dojście do skutku przymusowego wykupu akcji, jak również, w jaki sposób może do tej odpowiedzialności zostać pociągnięty (wyrok SN z 20.02.2008 r., sygn. akt II CSK 441/07). Akcjonariusze większościowi, którzy zamierzają wykupić akcje, powinni wpłacić należność równą cenie wszystkich nabywanych akcji (cena wykupu) na rachunek bankowy spółki w terminie trzech tygodni od dnia ogłoszenia ceny wykupu, co może mieć miejsce we wspomnianej wyżej uchwale walnego zgromadzenia.
Znowelizowana treść omawianego przepisu uzależnia również skuteczność uchwały w przedmiocie squeeze out od wykupienia akcji przedstawionych do wykupu przez akcjonariuszy mniejszościowych zamierzających wystąpić ze spółki, których akcje nie zostały objęte uchwałą o przymusowym wykupie. Akcjonariusze nieobjęci przymusowym wykupem powinni złożyć w spółce dokumenty akcji lub dowody ich złożenia do rozporządzenia przez nią. Akcjonariusze, którzy byli obecni na walnym zgromadzeniu, mają na to dwa dni, od daty walnego zgromadzenia. Pozostali miesiąc od dnia ogłoszenia uchwały. Ci, którzy nie złożą dokumentów akcji w terminie, uważa się za wyrażających zgodę na pozostanie w spółce.
Wykup akcji przeprowadzany jest za pośrednictwem zarządu na rachunek akcjonariuszy większościowych. Powinien on nastąpić w ciągu jednego miesiąca od upływu terminu do złożenia akcji przez akcjonariuszy „wyciśniętych”, jednakże nie wcześniej niż po wpłaceniu ceny wykupu. Poddani procedurze squeeze out akcjonariusze zachowują wszelkie uprawnienia z przymusowo wykupionych akcji do dnia uiszczenia całej sumy wykupu przez przejmującego te akcje akcjonariusza większościowego (bądź akcjonariuszy większościowych). Po uiszczeniu ceny wykupu zarząd powinien niezwłocznie przenieść wykupione akcje na nabywców, bądź wydać im nowe dokumenty o tych samych numerach w miejsce unieważnionych.
Bez wątpienia przymusowy wykup akcji drobnych akcjonariuszy odpowiada w pełni charakterowi spółki akcyjnej, w której zaangażowanie kapitałowe w działalność spółki przedkładane jest ponad relacje osobowe. Spór istniejący w doktrynie polskiego prawa spółek na temat zgodności instytucji squeeze out z Konstytucją rozstrzygnął ostatecznie Trybunał Konstytucyjny. W wyroku z dnia 21.06.2005 r. (sygn. akt P 25/02) TK przesądził, że przepis art. 418 § 1 k.s.h. przewidujący przymusowy wykup akcji drobnych akcjonariuszy jest zgodny z Konstytucją.