Policja czy straż miejska muszą pouczyć kierowcę o tym, że może się nie zgodzić na nałożenie kary.
Sezon urlopowy sprzyja podróżom, a to wiąże się z większą liczbą wykroczeń popełnianych na polskich drogach. Chociaż wystawiane za nie mandaty są najczęściej zasadne, to kierowcy powinni pamiętać, że służby kontrolujące ruch drogowy także mogą się mylić. Jeżeli w sprawie konkretnego wykroczenia istnieją wątpliwości co do tego, czy kierowca jest winny, lub nie wiadomo, czy za popełniony czyn grozi w ogóle mandat, to funkcjonariusze nie powinni, a wręcz nie mogą stosować tego typu kary. W takiej sytuacji muszą dokonać niezbędnych ustaleń i sporządzić z nich stosowną dokumentację, przekazując ją następnie do właściwej jednostki policji jako podstawę do przeprowadzenia dalszych czynności wyjaśniających.

Pouczenie kierowcy

Funkcjonariusz, który zamierza nałożyć na kierowcę grzywnę w drodze mandatu karnego, musi udzielić informacji o prawie odmowy jego przyjęcia i skutkach prawnych takiej odmowy, tj. o tym, że zostanie sporządzony wniosek o ukaranie do sądu. Pouczenie to nie może jednak przybierać charakteru presji ani nie może sugerować, że w razie skorzystania z tego prawa sąd ukarze sprawcę znacznie surowiej. Poza tym jeżeli kierowca jest podejrzany o wykroczenie przeciwko przepisom ruchu drogowego, powinien zostać poinformowany także o liczbie punktów karnych, które zostaną wpisane na jego konto do policyjnej ewidencji.
Przyjęcie mandatu oznacza przyznanie się sprawcy do winy i prawomocne zakończenie postępowania, jednak odmowa jego przyjęcia jest podstawą do wszczęcia postępowania sądowego, w którym kierowca uzyskuje szerokie uprawnienia procesowe. Może on nie przyjmować mandatu nie tylko wtedy, kiedy czuje się niewinny i wie, że nie popełnił wykroczenia. Powinien to zrobić także wtedy, kiedy nie zgadza się z wysokością mandatu albo liczbą punktów karnych, którą chce wymierzyć policjant. Za odmowę przyjęcia mandatu karnego jest uznawana zarówno sytuacja, gdy sprawca wykroczenia oświadcza, że odmawia przyjęcia mandatu gotówkowego lub kredytowanego, jak i taka, gdy nie uiszcza on w terminie grzywny nałożonej mandatem karnym zaocznym.

Sprawa trafia do sądu

W momencie odmowy przyjęcia mandatu policja lub inny do tego uprawniony organ (np. straż miejska, straż graniczna) kieruje wniosek o ukaranie do sądu. Właściwy do rozpoznania sprawy o wykroczenie jest sąd rejonowy, w którego okręgu popełniono wykroczenie. Rozstrzygnie on sprawę na podstawie całokształtu zgromadzonego materiału dowodowego, biorąc oczywiście pod uwagę wyjaśnienia kierowcy, zeznania ewentualnych świadków, szkodliwość społeczną czynu i inne okoliczności, które mogą pomóc w wyjaśnieniu sprawy. Sąd na pewno z góry nie wymierzy kary, tylko orzeknie na podstawie własnego przekonania, biorąc pod uwagę także twierdzenia kierowcy. Poza tym rozpoznając sprawę, sąd nie jest związany ani wysokością grzywny określonej w mandacie, ani oceną funkcjonariusza, czy zarzucany czyn został w ogóle popełniony.
Prawo do odmowy przyjęcia mandatu nie służy jednak temu, by sprawcy wykroczeń mogli uchylać się od poniesienia zasłużonej kary, ale ma na celu możliwość wyjaśnienia przed niezawisłym sądem wątpliwości co do zasadności nałożenia mandatu lub jego wysokości. O ryzyku kary decyduje wówczas wyłącznie naruszony przepis kodeksu wykroczeń, a więc obwiniony może zostać równie dobrze ukarany karą surowszą niż zaproponowana w trybie mandatowym.
Z tego powodu, jeśli okoliczności sprawy jednoznacznie wskazują, że kierowca popełnił wykroczenie, nie warto odmawiać przyjęcia mandatu. Sprawca wykroczenia i tak zostanie ukarany grzywną, a dodatkowo będzie musiał stawić się (niekiedy nawet kilka razy) w sądzie i pokryć koszty postępowania, które mogą być wyższe niż sam mandat.

Dodatkowe koszty

W razie skazania obwinionego kierowcy sąd obciąża go zryczałtowanymi wydatkami postępowania, a często również innymi należnościami, które powstały w postępowaniu (np. kosztami opinii biegłego). Z kolei w przypadku uniewinnienia lub umorzenia postępowania w sprawie, w której wniosek o ukaranie złożyła policja lub inny oskarżyciel publiczny, koszty postępowania ponosi co do zasady Skarb Państwa.
Wysokość zryczałtowanych wydatków postępowania w sprawach o wykroczenia przed sądem pierwszej instancji za postępowanie zwyczajne lub przyspieszone wynosi 100 zł. Niezależnie od powyższych wydatków ryczałt za badanie chemiczne krwi lub moczu sięga 60 zł, a zawartości alkoholu w wydychanym powietrzu urządzeniem elektronicznym – 20 zł.

Możliwość uchylenia

W procedurze wykroczeniowej przewidziano jednak nadzwyczajny środek zaskarżenia w postaci uchylenia prawomocnego mandatu. Zgodnie z art. 101 par. 1 k.p.w. mandat karny (prawomocny) podlega uchyleniu, jeżeli grzywnę nałożono za czyn niebędący czynem zabronionym jako wykroczenie. Uchylenie następuje z urzędu albo też na wniosek ukaranego złożony w zawitym terminie siedmiu dni od daty uprawomocnienia się mandatu. Organem uprawnionym do uchylenia kary jest sąd właściwy do rozpoznawania sprawy, na którego obszarze działania została nałożona grzywna.
W posiedzeniu sądowym ma prawo uczestniczyć przede wszystkim ukarany kierowca. Przed wydaniem postanowienia sąd może zarządzić stosowne czynności w celu sprawdzenia podstaw do unieważnienia kary. Po uchyleniu mandatu nakazuje się podmiotowi, na rachunek którego pobrano grzywnę, zwrot uiszczonej kwoty.

Konsekwencje niepłacenia

W razie gdy mandat staje się prawomocny i nie ma podstaw do jego podważenia, kierowca powinien zapłacić karę. Gdy tego nie uczyni w przewidzianym terminie, mandat zostanie ściągnięty w drodze postępowania egzekucyjnego.
Jeżeli zaś egzekucja grzywny wymierzonej za wykroczenie okazała się bezskuteczna lub z okoliczności sprawy wynika, że byłaby ona bezskuteczna, sąd może zamienić grzywnę na pracę społecznie użyteczną, określając czas jej trwania. Praca społecznie użyteczna trwa najkrócej tydzień, a najdłużej 2 miesiące. W razie gdy ukarany oświadczy, że nie wyraża zgody na podjęcie zamiennej pracy społecznie użytecznej albo uchyla się od jej wykonania, sąd ma obowiązek zarządzić wykonanie zastępczej kary aresztu. Podobnie jest w sytuacji, gdy zamiana grzywny na pracę społecznie użyteczną jest niemożliwa lub niecelowa.
Zarządzając wykonanie zastępczej kary aresztu, sąd przyjmuje, że jeden dzień zastępczej kary aresztu jest równoważny grzywnie od 20 do 150 zł. Kara zastępcza nie może przekroczyć 30 dni aresztu. Nie można jednak wymierzyć zastępczej kary aresztu, jeżeli warunki osobiste sprawcy uniemożliwiają jej odbycie (np. kalectwo, konieczność opieki nad chorym członkiem rodziny). Od zastępczej kary aresztu sprawca wykroczenia może być uwolniony w każdym czasie przez wpłacenie kwoty pieniężnej przypadającej jeszcze do uiszczenia.
Podpisanie mandatu karnego oznacza jego przyjęcie i brak możliwości zaskarżenia zasadności jego nałożenia przed sądem

Rodzaje mandatów:

● Gotówkowy – trzeba zapłacić od razu policjantowi. Może być nałożony jedynie wobec osoby czasowo przebywającej na terytorium Polski lub niemającej tutaj stałego miejsca zamieszkania albo pobytu. Mandat taki staje się prawomocny z chwilą uiszczenia grzywny do rąk funkcjonariusza, czyli do tego momentu można odmówić jego przyjęcia.

● Kredytowany – policjant wydaje go dopiero wtedy, gdy sprawca wykroczenia potwierdzi jego odbiór. Można odmówić jego przyjęcia do momentu podpisania. Mandat powinien zawierać pouczenie o obowiązku uiszczenia grzywny w terminie 7 dni od daty przyjęcia mandatu oraz o skutkach nieuiszczenia grzywny w terminie.

● Zaoczny – jest wystawiany, gdy sprawcy nie zastano na miejscu popełnienia wykroczenia, ale nie zachodzi wątpliwość co do jego tożsamości. Mandat taki powinien wskazywać, gdzie w terminie 7 dni od daty jego wystawienia ukarany może uiścić grzywnę, oraz informować o skutkach jej nieuiszczenia w tym terminie. Staje się on prawomocny z chwilą zapłaty grzywny we wskazanym miejscu i terminie. Można odmówić jego przyjęcia, po prostu go nie opłacając – sprawa trafi wtedy do sądu.

Przykładowe mandaty za wykroczenia drogowe

● Przekroczenie dozwolonej prędkości o 51 km/h i więcej – od 400 do 500 zł

● Kierowanie pojazdem przewożącym pasażerów niekorzystających z pasów bezpieczeństwa – 100 zł

● Omijanie pojazdu, który zatrzymał się w celu ustąpienia pierwszeństwa pieszemu – 500 zł

● Używanie sygnałów dźwiękowych na obszarze zabudowanym – 100 zł

● Zakrywanie tablic rejestracyjnych – 100 zł

● Oddalenie się kierującego od pojazdu, gdy silnik jest w ruchu – 50 zł

● Kierowanie pojazdem silnikowym przez osobę niemającą uprawnień wymaganych dla danego rodzaju pojazdu – 300 zł

PRZYKŁADY

1. Zapłata za przekroczenie prędkości

Kierowca został wezwany do straży miejskiej i tam pokazano mu zdjęcia samochodu, który przekracza dozwoloną prędkość. Na zdjęciach niewyraźnie było widać tablice z numerami rejestracyjnymi, a mimo tego strażnik zaproponował kierowcy mandat w wysokości 400 zł i 8 punktów karnych. Wezwany odmówił przyjęcia mandatu i powiedział, że mimo iż jest właścicielem bardzo podobnego auta, to niemożliwe, by to właśnie nim popełniono wykroczenie we wskazanym miejscu i czasie. Sprawa trafiła do sądu, gdzie obwiniony wykazał, że w tym czasie znajdował się wraz z rodziną na wczasach w Chorwacji, dokąd udali się autem rzekomo wskazanym przez funkcjonariuszy na zdjęciu.

2. Przedawnienie wykroczenia drogowego

Kierowca dostał wezwanie do zapłaty 100 zł w związku z niezapłaconym mandatem za złe parkowanie zimą 2010 r. Według niego taka kara była już przedawniona. Napisał to w odwołaniu, które zostało uwzględnione. Zgodnie z art. 45 kodeksu wykroczeń karalność wykroczenia ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynął rok. Jeżeli w tym okresie wszczęto postępowanie, karalność wykroczenia ustaje z upływem 2 lat od popełnienia czynu. Z kolei orzeczona kara lub środek karny za wykroczenie nie podlega wykonaniu, jeżeli od daty uprawomocnienia się rozstrzygnięcia upłynęły 3 lata.

3. Maksymalna wysokość kary

Kierowca został ukarany przez funkcjonariuszy policji, którzy przyłapali go na złamaniu trzech przepisów ruchu drogowego jednocześnie. Dostał 16 punktów karnych i 900 zł mandatu. Nie zdziwiła go jednak liczba punktów, ale wysokość mandatu. Jego zdaniem policjant mógł nałożyć na niego maksymalnie 500 zł. Tymczasem zgodnie z postępowaniem mandatowym, gdy czyn wyczerpuje znamiona wykroczeń określonych w dwóch lub więcej przepisach ustaw, jego sprawcę można ukarać grzywną do 1 tys. zł.

Podstawa prawna
Ustawa z 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 395). Ustawa z 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 482). Rozporządzenie ministra sprawiedliwości z 10 października 2001 r. w sprawie wysokości zryczałtowanych wydatków postępowania oraz wysokości opłaty za wniesienie wniosku o wznowienie postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz.U. z 2001 r. nr 118, poz. 1269).