Zamiast rozwodu może zostać stwierdzona nieważność małżeństwa kościelnego. Przyjmuje się wówczas, że było nieważne już od momentu zawarcia. Ze skargą powodową do sądu diecezjalnego lub metropolitalnego ma prawo wystąpić każdy małżonek.
Stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego następuje po przeprowadzeniu postępowania wszczętego przez jedną lub obie strony. Przed rozpoczęciem procedury przed sądem kościelnym małżonkowie muszą uzyskać rozwód cywilny albo przynajmniej jeden z nich powinien złożyć do sądu okręgowego pozew o rozwód.

Przyczyny nieważności

Ślub kościelny może zostać unieważniony tylko z przyczyn wskazanych w prawie kanonicznym. Są to: niezdolność psychiczna do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich, impotencja, wprowadzenie w błąd, zmuszenie do zawarcia małżeństwa, uprowadzenie, bigamia, posiadanie przez mężczyznę święceń kapłańskich oraz nieodpowiedni wiek. Oprócz tego przyczyną nieważności może być również zbyt bliskie pokrewieństwo, powinowactwo, adopcja, niewierność. Za istotny powód uważa się też doprowadzenie do śmierci poprzedniego małżonka po to, aby wdowa lub wdowiec mogli ponownie zawrzeć związek małżeński.
Wnioskując o unieważnienie ślubu kościelnego, najczęściej strony powołują się na niezdolność psychiczną męża lub żony do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich. Tę przyczynę uzasadniają niedojrzałością emocjonalną. Występuje ona na przykład wówczas, gdy mąż prowadzi tzw. hulaszczy tryb życia, wydaje zarobione pieniądze wyłącznie na swoje przyjemności i nie łoży na utrzymanie rodziny, a w dodatku nie interesuje się dziećmi.
Natomiast przeszkoda dotycząca wieku występuje wówczas, gdy małżeństwo zawarł mężczyzna, który nie ukończył jeszcze 16 lat, albo kobieta – 14 lat. Jednak w Polsce granica wieku do zawarcia małżeństwa w obrządku katolickim wynosi 18 lat u obojga małżonków.

Skarga zamiast pozwu

Aby uzyskać rozwód przed sądem cywilnym, jeden z małżonków składa pozew. Natomiast do sądu kościelnego diecezjalnego lub metropolitalnego, należy złożyć skargę powodową i podać w niej przyczyny uzasadniające staranie się o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Do rozpoznania sprawy właściwy jest sąd w tej diecezji, w której małżonkowie brali ślub, lub w której mieszka pozwany małżonek, albo właściwy dla miejsca, w którym zostanie zebrana większość dowodów. Adresy diecezji są podane w internecie.
Skargę można przesłać pocztą albo dostarczyć osobiście. W ciągu 10 dni sąd podejmie decyzję o jej przyjęciu lub odrzuceniu. Nie ustosunkowuje się jednak przy tym do zarzutów merytorycznych zawartych w skardze, lecz bierze pod uwagę wyłącznie przyczyny formalne, np. uzna się za niewłaściwy, ponieważ do rozpoznania sprawy właściwa jest inna diecezja.

W sądzie diecezjalnym

W razie przyjęcia skargi sąd ustala koszty sądowe, biorąc pod uwagę sytuację materialną osoby, która ją wniosła. Strona może wystąpić o zwolnienie z kosztów.
O tym, że została złożona skarga, sąd informuje drugiego małżonka, aby mógł zająć stanowisko w sprawie i wskazać świadków, którzy zostaną przesłuchani przez sąd diecezjalny. Małżonek ma prawo nie odpowiedzieć na wezwanie sądu i wówczas sprawa toczy się bez jego udziału. Sąd kościelny ma prawo zapoznać się z aktami sprawy rozwodowej w sądzie cywilnym.
Procedura rozpoznania sprawy jest następująca: mąż, żona i świadkowie przesłuchiwani są oddzielnie. Ich wypowiedzi zostają zaprotokołowane. Pod koniec sprawy małżonkowie otrzymują dostęp do akt, a po zapoznaniu się z materiałem dowodowym zebranym w sprawie mają prawo domagać się uzupełnienia dowodów i wnioskować o przesłuchanie kolejnych świadków.
PRZYKŁAD
Jaki sąd orzeka o nieważności małżeństwa zawartego w Kościele
Podczas toczącego się postępowania obecny jest tzw. obrońca węzła małżeńskiego, który broni legalności małżeństwa, oraz tzw. rzecznik sprawiedliwości broniący dobra publicznego. Nie powinien stać po żadnej stronie i zgodnie z własnym sumieniem stwierdza, czy małżeństwo nadal istnieje, czy od początku go nie było.
O nieważności małżeństwa muszą orzec sądy dwóch instancji. Gdy w pierwszej orzekał sąd diecezjalny, to w drugiej właściwy będzie sąd metropolitalny. Natomiast gdy w pierwszej orzekał metropolitalny, to do drugiej instancji sprawa musi zostać przekazana też do sądu metropolitalnego, ale w innym mieście. Przekazanie między instancjami następuje z urzędu. Natomiast strona niezadowolona z wyroku, bo orzeczono, że małżeństwo jest ważne, powinna złożyć odwołanie do sądu drugiej instancji w ciągu 15 dni od powiadomienia jej o wyroku. Wyrok apelacyjny kończy postępowanie w sprawie.