Kontrola działalności spółek komunalnych następuje w ramach kompetencji rady nadzorczej spółki. W jej skład wchodzą przedstawiciele jednostki samorządu terytorialnego na zasadach określonych w kodeksie spółek handlowych, umowie lub statucie spółki.
Kodeks spółek handlowych wprowadza zasadę podziału kompetencji pomiędzy poszczególne organy spółek. Oznacza to, że nie jest dopuszczalne władcze wpływanie wspólników na bieżące sprawy spółki. Istnieje jednak możliwość wprowadzenia do umowy (statutu) spółki postanowień ograniczających swobodę zarządu. Umowa samorządowej spółki w przypadku spółki z ograniczą odpowiedzialnością lub statut w przypadku spółki akcyjnej może wymagać, by zarząd przed podjęciem określonych czynności zwracał się o zgodę do rady nadzorczej lub do zgromadzenia wspólników. Katalog tych czynności może być określony w różny sposób. Może to być np. rozporządzanie majątkiem o określonej wartości czy zawieranie umowy o pracę na ważniejszych stanowiskach.

Uprawnienia zarządu

W spółkach kapitałowych z udziałem jednostek samorządu terytorialnego zarząd prowadzi sprawy spółki i reprezentuje ją. Oznacza to, że każdy członek zarządu jest uprawniony do reprezentowania spółki w zakresie dotyczącym wszystkich czynności sądowych i pozasądowych spółki, jeśli nie ma w tym zakresie żadnych innych postanowień zawartych w statucie lub umowie spółki.
W samorządowych spółkach z o.o. zarząd może być jedno- lub wieloosobowy, czas trwania jego kadencji zależy wyłącznie od postanowień umowy spółki. Do zarządu mogą być powołane osoby spośród wspólników lub spoza ich grona. Jeżeli umowa spółki nie stanowi inaczej, mandat członka zarządu wygasa z dniem odbycia zgromadzenia wspólników zatwierdzającego sprawozdanie finansowe za pierwszy pełny rok obrotowy pełnienia funkcji członka zarządu. W momencie gdy umowa spółki nie zawiera postanowień w zakresie sposobu reprezentacji, oświadczenia w imieniu spółki składa zgodnie z kodeksem spółek handlowych łącznie dwóch członków zarządu albo jeden członek zarządu łącznie z prokurentem. Do skutecznego przyjęcia oświadczenia składanego spółce oraz doręczenia pisma wystarczy działanie jednego członka zarządu lub prokurenta. Samo zaś powołanie prokurenta wymaga zgody wszystkich członków zarządu, natomiast odwołać prokurenta może każdy członek zarządu.
W spółkach akcyjnych, w których akcjonariuszem jest jednostka samorządu terytorialnego, zarząd składa się z jednego lub większej liczby członków. Okres sprawowania funkcji przez członka zarządu nie może być dłuższy niż pięć lat (kadencja). Jeżeli statut spółki nie zawiera innych postanowień w zarządzie wieloosobowym, do składania oświadczeń w imieniu spółki wymagane jest współdziałanie dwóch członków zarządu albo jednego członka zarządu łącznie z prokurentem. Dla powołania prokurenta wymagana jest zgoda wszystkich członków zarządu. Odwołać zaś prokurę może każdy członek zarządu samodzielnie.
Rada nadzorcza w przypadku samorządowej spółki akcyjnej sprawuje stały nadzór nad działalnością spółki we wszystkich dziedzinach jej działalności. Do szczególnych obowiązków rady należy ocena sprawozdań, zarządu z działalności spółki oraz sprawozdania finansowego za ubiegły rok obrotowy w zakresie ich zgodności z księgami i dokumentami, jak i ze stanem faktycznym, oraz wniosków zarządu dotyczących podziału zysku albo pokrycia straty, a także składanie walnemu zgromadzeniu corocznego pisemnego sprawozdania z wyników tej oceny. W celu wykonania swoich obowiązków rada nadzorcza może badać wszystkie dokumenty spółki, żądać od zarządu i pracowników sprawozdań i wyjaśnień oraz dokonywać rewizji stanu majątku spółki. Podobne kompetencje ma rada nadzorcza w samorządowych spółkach z o.o.

Kadencja rady

Zgodnie z art. 10a ustawy o gospodarce komunalnej kadencja członka rady nadzorczej w spółkach z większościowym udziałem jednostek samorządu terytorialnego trwa trzy lata. Członkowie rady nadzorczej reprezentujący w spółce jednostkę samorządu terytorialnego są powoływani spośród osób, które złożyły egzamin w trybie przewidzianym w przepisach o komercjalizacji i prywatyzacji. W szczególności o rozporządzenie Rady Ministrów z 7 września 2004 r. w sprawie szkoleń i egzaminów dla kandydatów na członków rad nadzorczych spółek, w których Skarb Państwa jest jedynym akcjonariuszem (Dz.U. nr 198, poz. 2038 z późn. zm.). Dodatkowo do członków rad nadzorczych spółek z udziałem samorządu, reprezentujących w spółce jednostkę samorządu terytorialnego, stosuje się odpowiednio art. 13 ustawy z 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji (Dz. U. z 2002 r. nr 171, poz. 1397 z późn. zm.). W myśl tego przepisu członkowie rady nadzorczej tej spółki nie mogą:
● pozostawać w stosunku pracy ze spółką ani świadczyć pracy lub usług na jej rzecz na podstawie innego tytułu prawnego,
● posiadać akcji lub udziałów u przedsiębiorców tworzonych przez spółkę, z wyjątkiem akcji dopuszczonych do obrotu na rynku regulowanym,
● pozostawać u powyższych przedsiębiorców w stosunku pracy ani świadczyć pracy lub usług na ich rzecz na podstawie innego tytułu prawnego,
● wykonywać zajęć, które pozostawałyby w sprzeczności z ich obowiązkami albo mogłyby wywołać podejrzenie o stronniczość lub interesowność.



Zadania burmistrza

Członków zarządu spółek z udziałem jednostek samorządu terytorialnego powołuje i odwołuje rada nadzorcza. Duże znaczenie dla regulacji funkcjonowania spółek komunalnych, a przede wszystkim dla zbycia akcji i udziałów w spółkach mają również przepisy ustawy komercjalizacyjnej. Przepisy te doznają pewnych modyfikacji w zakresie ich stosowania do spółek komunalnych. Oznacza to, że przewidziane w ustawie kompetencje ministra właściwego ds. Skarbu Państwa wykonuje wobec spółki przewodniczący zarządu jednostki samorządu terytorialnego, a w przypadku gminy wójt (burmistrz, prezydent miasta).
Kiedy możliwa jest spółka
Poza sferą użyteczności publicznej samorząd może tworzyć lub przystępować do spółek z ograniczoną odpowiedzialnością lub akcyjnych.
Gmina
● jeżeli istnieją niezaspokojone potrzeby wspólnoty samorządowej na rynku lokalnym oraz występujące w gminie bezrobocie w znaczącym stopniu wpływa na poziom życia wspólnoty samorządowej, a zastosowanie innych działań i wynikających z obowiązujących przepisów środków prawnych nie doprowadziło do aktywizacji gospodarczej, a w szczególności do znacznego ożywienia rynku lokalnego lub trwałego ograniczenia bezrobocia,
● jeżeli zbycie składnika majątkowego mogącego stanowić wkład do spółki albo rozporządzenie nim w inny sposób spowodowałoby dla gminy poważną stratę majątkową,
● jeżeli gmina nabywa udziały lub akcje spółek zajmujących się działalnością:
– doradczą,
– bankową lub ubezpieczeniową,
– promocyjną,
– edukacyjną lub wydawniczą na rzecz samorządu terytorialnego,
● innych spółek ważnych dla rozwoju gminy.
Powiat
● nie może prowadzić działalności poza sferą użyteczności publicznej.
Województwo
● poza sferą użyteczności publicznej może tworzyć spółki prawa handlowego na zasadach i w formach określonych w ustawie o samorządzie województwa.
Podstawa prawna
Ustawa z 20 grudnia 1996 r. o gospodarce komunalnej (Dz.U. z 1997 r. nr 9, poz. 43 z późn. zm.).
Ustawa z 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. nr 94, poz.1037 z późn.zm.).
Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1591 z późn. zm.).