Czy zawarcie porozumienia zwalnia gminę od wykonywania obowiązków?
Ustawa o samorządzie gminnym określa prawo do zrzeszania się gmin w sferze prawa publicznego. Zgodnie z jej treścią wykonywanie zadań publicznych może być realizowane w drodze współdziałania między gminami, która przybiera formę: związku międzygminnego, porozumienia międzygminnego bądź stowarzyszenia. Warto jednakże w tym miejscu podkreślić, że w odróżnieniu od stowarzyszeń, różnice pomiędzy związkami a porozumieniami są na pierwszy rzut oka niedostrzegalne. Na identyfikację poszczególnych form współdziałania pozwala wyłącznie zweryfikowanie i wyjaśnienie podmiotowego sposobu wykonywania zadań przez współdziałające jednostki.
Gminy uprawnione są do tworzenia związków międzygminnych skierowanych na wspólne wykonywanie zadań publicznych. Podmiotem decyzyjnym jest w tym zakresie rada gminy, która wyraża swoją wolę w formie uchwały. Warto podkreślić, że ustawa o samorządzie gminnym nie przewiduje jakichkolwiek szczególnych wymagań dla utworzenia związku, w tym brak jest regulacji wskazujących na minimalną liczbę jego uczestników, zasad partycypowania w kosztach itd. W efekcie utworzenie związku międzygminnego nastąpić może poprzez decyzję co najmniej dwóch gmin (wyjątek stanowią określone ustawami związki obligatoryjne).
W celu wykonywania swoich zadań związki międzygminne wyposażone zostały w osobowość prawną, która nabywana jest z chwilą wpisu do rejestru prowadzonego przez ministra właściwego do spraw administracji (z dniem ogłoszenia statutu związku). Prawa i obowiązki gmin uczestniczących w związku międzygminnym, związane z wykonywaniem zadań przekazanych związkowi, przechodzą na związek z dniem ogłoszenia statutu związku. Związki wykonują powierzone im zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność.
Z kolei porozumienia zawierane są w sprawie powierzenia jednej gminie prowadzenia określonych przez gminy zadań publicznych, przy udziale w kosztach wszystkich współdziałających gmin. Tym samym, w praktyce niemożliwa jest sytuacja, w której dwie lub więcej gmin przejmujących zadania uprawnionych będzie do ich równoczesnego wykonywania. Powierzone prawa lub obowiązki przechodzą na rzecz wybranej gminy lub powiatu z mocy prawa. Istotne jest jednakże, iż gmina przekazująca do wykonania określone zadania nie może zwolnić się z ciążących na niej obowiązków wykonania przekazanych zadań, a tym samym w dalszym ciągu ponosi odpowiedzialność za ich wykonanie. Wynika to w szczególności z faktu, iż na skutek zawarcia porozumienia nie powstaje (inaczej niż ma to miejsce w przypadku związku międzygminnego) nowa osoba prawna wyposażona w odrębny majątek i prawa. Podsumowując należy wskazać, że związek międzygminny jest osobą prawną, która ponosi odpowiedzialność za swoje poczynania własnym majątkiem. Tymczasem na skutek zawarcia porozumienia przez gminy – nie powstaje odrębna osoba prawna, a tym samym nie powstaje także odrębny – oderwany od uczestników porozumienia, majątek. Innymi słowy faktyczne przeniesienie ciężaru podejmowania określonych działań i czynności pozostaje bez wpływu na zakres odpowiedzialności podmiotowej.
Warto także podkreślić, że porozumienia zawierane przez jednostki samorządowe nie są traktowane w kategoriach umów prawa cywilnego, lecz uważane są za swoiste formy publicznoprawne. Skutkuje to tym, że o ile w drodze umów cywilnych mogą być przekazywane wyłącznie zadania prywatnoprawne, o tyle w ramach współdziałania przez utworzenie związku albo zawarcie porozumienia przekazywane mogą być także zadania publicznoprawne (zob. wyrok NSA w Łodzi z 27 września 1994 roku, SA/Łd 1906/94, ONSA 1995/4/161).