Mieszkańcy gminy wystąpili z inicjatywą utworzenia jednostki pomocniczej, jaką jest sołectwo. O możliwości powołania takiej jednostki zadecyduje rada gminy. Szczegółowe zasady tworzenia jednostek pomocniczych określa statut gminy.
Jednostki pomocnicze gminy mogą być utworzone przez radę gminy, która musi w tym celu podjąć odpowiednią uchwałę. Taka uchwała może zostać podjęta albo po przeprowadzeniu konsultacji z mieszkańcami gminy, albo też z ich inicjatywy. Do jednostek pomocniczych należą m.in. sołectwa, dzielnice, osiedla. Nie jest to jednak katalog zamknięty, co oznacza, że rada gminy może również utworzyć inne jednostki pomocnicze.

Tworzenie jednostek

Celem powołania takich jednostek jest potrzeba wykonywania określonych zadań i załatwienia określonych spraw przez organy znajdujące się najbliżej mieszkańców, których dotyczą te działania.
Szczegółowe zasady tworzenia, łączenia i podziału, a także znoszenia jednostek pomocniczych powinny zostać określone w statucie danej gminy. Taki statut jest uchwalany przez radę gminy. Zasady działania jednostek pomocniczych, zakres przekazywania im składników mienia do korzystania oraz zasady przekazywania środków finansowych na realizację zadań tych jednostek określane są również przez radę gminy. Przed uchwaleniem statutu rada gminy powinna przeprowadzić konsultacje z mieszkańcami. W statucie jednostki pomocniczej powinny zostać określone następujące kwestie: nazwa i obszar jednostki, zasady i tryb wyborów organów, organizacja i zasady działania tychże organów, zakres zadań przekazywanych jednostce przez gminę oraz sposób ich realizacji, a także zakres i formy kontroli oraz nadzoru organów gminy nad działalnością jednostki pomocniczej.

Władze sołectwa

Jednostki pomocnicze funkcjonują przez swoje organy. Zgodnie z przepisami w sołectwie działają następujące organy: zebranie wiejskie jako organ uchwałodawczy oraz sołtys jako organ wykonawczy. Działalność sołtysa powinna być wspierana przez radę sołectwa, która nie jest organem sołectwa. Zebranie wiejskie stanowi formę demokracji bezpośredniej. Jest organem stanowiącym, w tym względzie podobnym do rady gminy. Natomiast organem uchwałodawczym w dzielnicy (osiedlu) jest rada, a organem wykonawczym jest zarząd. Na czele zarządu stoi przewodniczący. Sołtysowi i przewodniczącemu przysługuje ochrona prawna, z jakiej korzystają funkcjonariusze publiczni. Sołtys oraz członkowie rady sołeckiej wybierani są w głosowaniu tajnym, bezpośrednim, spośród nieograniczonej liczby kandydatów, przez stałych mieszkańców sołectwa uprawnionych do głosowania. Przewodniczący organu wykonawczego jednostek pomocniczych ma prawo do udziału w pracach rady gminy, ale bez prawa do udziału w głosowaniach. Rada gminy może także ustanowić zasady, które będą określały warunki, na jakich przewodniczącemu organu wykonawczego jednostki pomocniczej będzie przysługiwała dieta oraz zwrot kosztów podróży.

Finanse jednostek

Zgodnie z ustawą o samorządzie gminnym uprawnienia do prowadzenia gospodarki finansowej przez jednostkę pomocniczą powinny być określone w statucie. Jednostka pomocnicza może prowadzić gospodarkę finansową tylko w ramach budżetu gminy. Można wyróżnić dwa źródła środków finansowych będących w dyspozycji jednostki pomocniczej. Są to dochody z mienia, którym zarządza jednostka, oraz środki przekazane z budżetu gminy na realizację zadań nałożonych na jednostkę.
PRZYKŁAD
Zasady korzystania przez jednostki pomocnicze ze środków finansowych
Gmina utworzyła sołectwo i przekazała mu do dyspozycji określone środki finansowe. Jednostki pomocnicze gminy mogą mieć wyodrębnione środki finansowe do określonych przez siebie i przyjętych zadań, jednak zasady wyodrębniania takich środków powinny zostać dokładnie określone w statucie jednostki pomocniczej w taki sposób, aby nie budziło to wątpliwości. Poza tym przekazanie środków może nastąpić tylko w ramach budżetu gminy w części dotyczącej wydatków.
Podstawa prawna
Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. 1990 nr 16, poz. 95).