Umowy w sprawach zamówień publicznych zostały uregulowane w Dziale IV ustawy prawo zamówień publicznych. Zawarte tam przepisy mają charakter szczególny w stosunku do norm kodeksu cywilnego i zgodnie z zasadą lex specialis mają przed nimi pierwszeństwo
Ustawa prawo zamówień publicznych (p.z.p.) generalnie utrzymuje regułę, że zawarta umowa jest wiążąca dla obu stron. Zawiera jednak wyrażone w art. 145 ust. 1 odstępstwo od tej reguły.
Stosownie do postanowień art. 145 ust. 1 ustawy – Prawo zamówień publicznych w razie wystąpienia istotnej zmiany okoliczności powodującej, że wykonanie umowy nie leży w interesie publicznym, czego nie można było przewidzieć w chwili zawarcia umowy, zamawiający może odstąpić od umowy w terminie 30 dni od powzięcia wiadomości o tych okolicznościach.
Zamawiający może skorzystać z instytucji odstąpienia od umowy w sprawie wykonania zamówienia publicznego wyłącznie w przypadku, gdy spełnione są łącznie wszystkie wyżej wymienione przesłanki. Nie jest możliwe interpretowanie zachodzących przesłanek rozszerzająco. Zaistnienie okoliczności skutkujących odstąpieniem od umowy musi być jednoznacznie udokumentowane.
Ustawa prawo zamówień publicznych niestety nie definiuje pojęcia interesu publicznego. Biorąc pod uwagę fakt, że przepis art. 145 ust. 1, w którym użyto pojęcia „interes publiczny”, odnosi się do umowy dotyczącej wykonania zamówienia publicznego, należy przyjąć, iż chodzi o interes obywateli, dla których dana inwestycja jest realizowana. Z całą pewnością interes publiczny nie jest tożsamy z interesem zamawiającego, aczkolwiek w większości przypadków jest zbieżny.
Interes publiczny obejmuje sytuacje, w których dalsza realizacja przedmiotu umowy prowadziłaby do niewłaściwego wykorzystania środków publicznych, którymi dysponuje zamawiający.
Przykładowo:
a) jeżeli przedmiotem umowy o realizację zamówienia publicznego jest ochrona obiektu sportowego, który zostaje w okresie trwania umowy zamknięty z powodu uszkodzenia dachu (np. wynikającego z zalegania śniegu) i dalsza ochrona w zakresie określonym umową nie jest konieczna, w interesie publicznym nie leży bowiem zapewnienie ochrony obiektu, który nie jest użytkowany zgodnie z zakresem zawartym w podpisanej poprzednio umowie,
b) w sytuacji gdy umowa o wykonanie zamówienia publicznego obejmowała remont drogi, jednak na skutek zniszczeń (np. wywołanych powodzią) konieczna będzie budowa nowej drogi, wówczas nie leży w interesie publicznym wydatkowanie środków na remont, a zatem możliwe jest odstąpienie od już zawartej umowy, której przedmiot obejmował remont drogi.
Zakładając, że w danej sytuacji zamawiający uzasadni, iż aktualnie realizacja umowy nie leży w interesie publicznym, musi jednocześnie wykazać, że nie można było przewidzieć zaistnienia okoliczności skutkujących koniecznością odstąpienia od umowy.
Wskazane przykłady (nieprzewidziane uszkodzenie budynku lub zniszczenie drogi na skutek powodzi) stanowią przypadki, których istotnie nie można było przewidzieć.
Należy jednocześnie zaznaczyć, że sytuacje, których nie można było przewidzieć, mogą mieć zarówno charakter merytoryczny (odnoszący się do przedmiotu umowy), ale zdarzają się również nieprzewidziane sytuacje związane ze zmianami formalno-prawnymi.
Przykładowo za nieleżące w interesie publicznym dalsze wykonywanie umowy może zostać uznana sytuacja, gdy zmieniają się przepisy prawa w taki sposób, który skutkuje bezcelowością dalszego wykonywania zawartej umowy. Może wystąpić bowiem sytuacja, gdy np. przedmiotem umowy objęto wycinkę drzew na obszarze, który wskutek zmiany przepisów został objęty ochroną konserwatora przyrody. Zmiana przepisów dotycząca stawki VAT na zakres prac realizowanych w ramach zawartej umowy nie uprawnia zamawiającego do skorzystania z możliwości odstąpienia od umowy.
Przepis art. 145 ust. 1 p.z.p. pozwala na odstąpienie od już zawartej umowy w terminie 30 dni od powzięcia wiadomości o okolicznościach uzasadniających taką decyzję. Jeżeli zamawiający nie dotrzyma wskazanego terminu, pozbawia się de facto możliwości odstąpienia od umowy, powołując się na zaistnienie okoliczności, które wystąpią na więcej niż 30 dni przed decyzją o odstąpieniu od umowy.
W przypadku gdy dojdzie do odstąpienia od umowy ustawa prawo zamówień publicznych przewiduje możliwość żądania przez wykonawców wyłącznie wynagrodzenia należnego z tytułu wykonania części umowy (art. 145 ust. 2 p.z.p.). W związku z tym najlepszym rozwiązaniem jest zawieranie w umowach szczegółowej kalkulacji kosztów realizacji zamówienia, tak aby w przypadku, gdy dojdzie do odstąpienia od umowy, możliwe było precyzyjne i w oparciu o przejrzyste zasady ustalenie wynagrodzenia należnego wykonawcy za już zrealizowane prace.
Niestety w praktyce umowy w sprawach wykonania zamówienia publicznego rzadko zawierają klauzule dotyczące rozliczeń między stronami na wypadek odstąpienia przez zamawiającego od umowy na podstawie art. 145 ust. 1 p.z.p..
Warto podkreślić, że wykonawcy należy się wynagrodzenie również w sytuacji, gdy prace zostały przed odstąpieniem od umowy wykonane, ale nie odebrane jeszcze przez zamawiającego.
W sytuacji gdy wykonawca oceni, że podjęta przez zamawiającego decyzja o odstąpieniu od umowy narusza art. 145 ust. 1 Prawa zamówień publicznych, może skierować do sądu cywilnego na zasadach wynikających z art. 189 kodeksu postępowania cywilnego pozew o ustalenie istnienia stosunku prawnego pomiędzy stronami umowy.