Spis wyborców musi zawierać nazwiska wszystkich osób, które będą uprawnione do wyboru władz lokalnych. Braki w tym zakresie mogą stanowić podstawę wniesienia przez wyborcę reklamacji, a w przypadku jej nieuwzględnienia – skargi do sądu powszechnego.
Osoby, którym przysługuje prawo wybierania, wpisuje się do spisu wyborców. Nazwisko wyborcy może być umieszczone tylko w jednym spisie. Fakt ten nie oznacza jednak potwierdzenia prawa wyborczego. W praktyce może się bowiem zdarzyć, że z powodu błędu w spisie tym znajdzie się nazwisko osoby, która np. na mocy wyroku sądowego została tego prawa pozbawiona.

Warunek uzyskania wpisu

Spis wyborców sporządza się dla przeprowadzenia głosowania w wyborach do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw oraz wójta, burmistrza i prezydenta miasta. Również wybory ponowne, zarządzone w wyniku orzeczenia sądu przeprowadza się na podstawie tych samych spisów. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy podstawą tego orzeczenia były nieprawidłowości w tym dokumencie. W takim przypadku musi być on sporządzony od nowa (art. 63 ust. 2 ordynacji wyborczej do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw – dalej ordynacja).
Spis wyborców sporządza urząd gminy, najpóźniej w 14. dniu przed dniem wyborów. Obejmuje on osoby mające prawo wybierania do rad, ujęte w stałym rejestrze wyborców prowadzonym na zasadach określonych w przepisach ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu RP i rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i administracji z 11 marca 2004 r. w sprawie rejestru wyborców oraz trybu przekazywania przez Rzeczpospolitą Polską innym państwom członkowskim Unii Europejskiej danych zawartych w tym rejestrze (Dz.U. nr 42, póz. 388).
Warunkiem uzyskania wpisu do stałego rejestru wyborców jest stałe zamieszkiwanie na obszarze danej gminy. Do tego rejestru wpisuje się:
● z urzędu: wyborców zameldowanych na pobyt stały w danej gminie,
● na wniosek: osoby przebywające na obszarze danej gminy bez zameldowania na pobyt stały (np. pobyt czasowy).
W przypadku złożenia powyższego wniosku organ musi – przed wydaniem decyzji o wpisie – przeprowadzić postępowanie wyjaśniające co do faktu stałego zamieszkiwania na terenie danej gminy. Zgodnie z art. 9 ordynacji przy ustalaniu tych okoliczności stosuje się przepisy kodeksu cywilnego, który w art. 25 stanowi, że miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu.

Aktualizacja spisu

Spis sporządza się w dwóch egzemplarzach, oddzielnie dla każdego obwodu głosowania, według miejsca zamieszkania wyborców.
Należy pamiętać, że w spisie ujmowane są wszystkie osoby, które będą miały prawo wybierania na dzień zarządzonych wyborów, a nie na dzień sporządzenia spisów. Podlegają więc one aktualizacji do dnia ich przekazania obwodowym komisjom wyborczym. Aktualizacja polega na:
● dopisaniu do spisu wyborców osób, które nabyły prawa wybierania do danej rady po dniu sporządzenia spisu wyborców w wyniku wpisania tych osób do stałego rejestru wyborców,
● skreśleniu ze spisu wyborców osób, które utraciły prawo wybierania i w związku z tym zostały skreślone z rejestru wyborców.
Spis wyborców sporządzany jest w dwóch częściach, obejmujących:
● obywateli polskich, którym przysługuje prawo wybierania do danej rady gminy, rady powiatu i sejmiku województwa oraz prawo wybierania wójta, burmistrza i prezydenta miasta (część A),
● obywateli Unii Europejskiej niebędących obywatelami polskimi, którym przysługuje prawo wybierania jedynie do danej rady gminy oraz prawo wybierania wójta, burmistrza, prezydenta miasta (część B).
Dokument ten sporządza się według obwodów głosowania. W spisie wyborców odnotowuje się fakt cofnięcia lub wygaśnięcia pełnomocnictwa do głosowania w rubryce „Uwagi” na obydwu egzemplarzach spisu. Wyborca niepełnosprawny, na swój wniosek wniesiony do urzędu gminy najpóźniej w piątym dniu przed dniem wyborów jest dopisywany do spisu wyborców w wybranym przez siebie obwodzie głosowania. Wybór ten może być dokonany tylko spośród obwodów głosowania, w których znajdują się lokale dostosowane do potrzeb niepełnosprawnych na obszarze gminy właściwej ze względu na miejsce jego stałego zamieszkania.
Spis wyborców jest udostępniany do wglądu w urzędzie gminy. Wójt (burmistrz, prezydent miasta) powiadamia wyborców w sposób zwyczajowo przyjęty o sporządzeniu spisu wyborców oraz o miejscu i czasie jego udostępniania. Powiadomienie może mieć formę ogłoszenia lub komunikatu podanego do publicznej wiadomości przez rozplakatowanie co najmniej w urzędzie gminy i w miejscach, w których zwyczajowo ogłaszane są gminne przepisy porządkowe, a także w lokalnych środkach masowego przekazu. Godziny udostępnienia spisu wyborców powinny być dostosowane do potrzeb wyborców, a więc umożliwiać wgląd do spisu zarówno w godzinach urzędowania, jak i poza normalnymi godzinami pracy w urzędzie.
Udostępnienie do wglądu spisu wyborców wymaga złożenia wniosku. Celem jego może być tylko sprawdzenie, czy w spisie wyborców figuruje konkretna osoba. Nie może być zatem rozpatrzony wniosek polegający np. na żądaniu okazania całego spisu wyborców, sporządzenia jego kopii itp. Odpowiedzią na wniosek jest wyłącznie potwierdzenie lub zaprzeczenie, czy nazwisko osoby wskazanej we wniosku znajduje się w spisie wyborców.

Prawo do reklamacji

Na nieprawidłowości w spisie wyborców mogą być wnoszone reklamacje. Wójt (burmistrz, prezydent miasta) obowiązany jest rozpatrzyć reklamację w terminie trzech dni od daty jej wniesienia i wydać decyzję w sprawie. Decyzję wraz z uzasadnieniem doręcza się niezwłocznie wnoszącemu reklamację, a gdy dotyczy ona innych osób – również tym osobom.
Na decyzję nieuwzględniającą reklamacji lub powodującą skreślenie ze spisu wyborców wnoszący reklamację bądź osoba skreślona ze spisu może wnieść, w terminie trzech dni od daty doręczenia decyzji, skargę za pośrednictwem wójta (burmistrza, prezydenta miasta) do właściwego sądu rejonowego. Skargę wraz z decyzją i aktami sprawy organ przesyła niezwłocznie sądowi. Decyzja ta może być niezwłocznie przez niego uchylona lub zmieniona, jeżeli uzna skargę w całości za słuszną.
Prawo do skargi do właściwego sądu rejonowego przysługuje wyborcy również w przypadku niewydania decyzji przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) na reklamację w terminie siedmiu dni od daty wniesienia reklamacji.
Sąd zobowiązany jest rozpoznać skargę w postępowaniu nieprocesowym, w terminie trzech dni od daty jej wniesienia. Odpis postanowienia sądu doręcza się osobie, która wniosła skargę, oraz wójtowi (burmistrzowi, prezydentowi miasta), którego decyzja została zaskarżona. Na postanowienie sądu nie przysługuje środek zaskarżenia.
Podstawa prawna
Art. 33 – 39 ustawy z 16 lipca 1998 r. – Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw (t.j. Dz. U. z 2010 r. nr 176, poz. 1190).
Rozporządzenie ministra sprawiedliwości z 22 lutego 2002 r. w sprawie trybu i terminu zawiadamiania gmin o osobach pozbawionych prawa wybierania (Dz.U. nr 19, póz. 195 z późn. zm.).