Prawomocne skazanie przez sąd w sprawie karnej przesądza o utracie zajmowanego stanowiska. Identyczne skutki wywołuje warunkowe umorzenie postępowania karnego – orzekł ostatnio Trybunał Konstytucyjny. Ukarany ma możliwość ponownego ubiegania się o funkcje samorządowe wraz z zatarciem skazania.
Pełnienie funkcji publicznych w szczególny sposób wiąże się z koniecznością przestrzegania porządku prawnego. Nie inaczej jest w przypadku wójtów, burmistrzów, prezydentów miast i radnych. Jedną z sytuacji, z którą wiąże się utrata mandatu, jest utrata prawa wybieralności lub brak tego prawa w dniu wyboru. Zgodnie z przepisami wójtem (burmistrzem, prezydentem miasta) czy radnym każdego szczebla nie może być osoba, która jest:
● pozbawiona praw publicznych prawomocnym orzeczeniem sądowym,
● pozbawiona praw wyborczych orzeczeniem Trybunału Stanu,
● ubezwłasnowolniona prawomocnym orzeczeniem sądowym,
● karana za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego bądź w stosunku do której wydano prawomocny wyrok warunkowo umarzający postępowanie karne ścigane z oskarżenia publicznego.
Wyrok prawomocny to wyrok, od którego nie przysługuje już apelacja do sądu wyższej instancji. Z kolei sąd może warunkowo umorzyć postępowanie karne, jeżeli wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne, okoliczności jego popełnienia nie budzą wątpliwości, a postawa sprawcy niekaranego za przestępstwo umyślne, jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa (środka tego nie stosuje się do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą przekraczającą trzy lata pozbawienia wolności). Warunkowe umorzenie postępowania oznacza obalenie domniemania niewinności. Podejmując taką decyzję, sąd bowiem ustala, że sprawca dopuścił się przestępstwa, którego popełnienie mu zarzucono.

Nierówne prawo

Tym ostatnim przypadkiem – warunkowym umorzeniem postępowania karnego w stosunku do wójtów, burmistrzów i prezydentów miast – w ubiegłym tygodniu zajął się Trybunał Konstytucyjny. Skargę do Trybunału wniosły dwie gminy: Czosnów i Czarna Dąbrówka. Zaskarżyły one przepis Ordynacji samorządowej, który zakazuje sprawowania urzędu wójta w sytuacji warunkowego umorzenia postępowania karnego. W ocenie tych samorządowców ustawodawca arbitralnie rozróżnił sytuację osób, wobec których warunkowo umorzono postępowanie karne, i osób, wobec których odstąpiono od wymierzenia kary. Jak podkreślili, w pierwszym przypadku następuje utrata mandatu, w drugim – można sprawować funkcje publiczne. W konsekwencji rozróżnienie to nie respektuje wyników wyborów, a ustawodawca przedkłada swoją wolę nad wolę wyborców.

Wyjaśnienia Trybunału

Poglądu tego nie podzielili sędziowie Trybunału Konstytucyjnego. Ich zdaniem sytuacja osób, wobec których podjęto dwa różne rozstrzygnięcia, nie jest jednakowa. Różni je prawne znaczenie podjętego orzeczenia sądowego. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, różne potraktowanie – z punktu widzenia utraty prawa wybieralności osób, wobec których zapadł wyrok warunkowo umarzający postępowanie karne, oraz osób, wobec których zapadł wyrok z odstąpieniem od wymierzenia kary, nie nosi cech arbitralności. Sędziowie TK odwołali się również do orzecznictwa Sądu Najwyższego, zgodnie z którym kodeks postępowania karnego wyraźnie rozróżnia skazanie i warunkowe umorzenie. W uzasadnieniu postanowienia z 17 maja 2000 r. w sprawie I KZP 7/2000 Sąd Najwyższy wskazał, że w nauce i doktrynie nie budzi wątpliwości, że wyrok warunkowo umarzający postępowanie karne nie jest wyrokiem skazującym. Z drugiej zaś strony sugestie, by przez skazanie rozumieć jedynie stwierdzenie winy i objąć tym pojęciem także warunkowe umorzenie, nie znajdują oparcia w przepisach kodeksu postępowania karnego, który wyraźnie rozróżnia skazanie (jako stwierdzenie winy i towarzyszące mu rozstrzygnięcie w przedmiocie kary lub środka karnego, w tym choćby i przez odstąpienie od ich orzekania) i warunkowe umorzenie (gdzie uznaniu winy nie towarzyszą kary i środki karne, lecz środki związane z poddaniem sprawcy próbie) jako dwie merytorycznie odmienne decyzje procesowe.



Szczególna sytuacja

Zgodnie z art. 169 ust. 3 konstytucji zasady i tryb wyborów oraz odwoływania organów wykonawczych jednostek samorządu terytorialnego określa ustawa. W ocenie TK oznacza to, że konstytucja, w wypadku wyborów do organów wykonawczych jednostek samorządu terytorialnego, pozostawia ustawodawcy większy luz decyzyjny w zakresie regulacji praw wyborczych, w tym warunków posiadania biernego prawa wyborczego. W konsekwencji pozbawienie mandatu możliwe jest na zasadach przewidzianych w ustawie. Przyczyny te podlegają kontroli konstytucyjności. Z punktu widzenia zasady proporcjonalności Trybunał Konstytucyjny badał art. 7 ust. 2 pkt 2 Ordynacji samorządowej – w wyroku z 24 listopada 2008 r. (sygn. akt K 66/07) nie dopatrzył się jego niezgodności z ustawą zasadniczą.

Zatarcie skazania

Mimo że samorządowcy coraz częściej są karani, ustawodawca nie określił wprost, na jak długo prawa wybieralności pozbawione zostają osoby karane za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego lub te, wobec których wydano prawomocny wyrok warunkowo umarzający postępowanie karne. W swoim stanowisu Państwowa Komisja Wyborcza wyjaśnia, że posiadanie praw wyborczych ocenia się na dzień wyborów, dlatego też osoba, wobec której orzeczony wyrok lub wyrok w zawieszeniu (zatarcie skazania) zakończy się później niż w dniu wyborów, nie może być kandydatem na radnego (wójta, burmistrza prezydenta). Oznacza to zatem, że skutki prawomocnego orzeczenia sądu karnego trwają dopóki nie ulegną one zatarciu. Podstawowym założeniem instytucji zatarcia skazania jest przeświadczenie, że sprawca nie powinien przez całe życie być osobą napiętnowaną oraz że konieczne jest umożliwienie mu kształtowania swojego życia na nowo, mimo obciążenia, jakim jest uprzednia karalność. W konsekwencji skutkiem zatarcia skazania jest to, że popełnione przestępstwo uważa się za niebyłe. Oznacza to wprowadzenie fikcji, że do popełnienia przestępstwa w ogóle nie doszło. Ten skutek zatarcia skazania ma charakter generalny, dotyczy wszystkich wypadków, gdy następuje zatarcie, także stosowania środków poddających sprawcę próbie (np. w przypadku warunkowego umorzenia postępowania).
Regulacje Ordynacji wyborczej
Wygaśnięcie mandatu wójta następuje m.in. wskutek:
● odmowy złożenia ślubowania,
● niezłożenia w terminach, określonych w odrębnych przepisach, oświadczenia o swoim stanie majątkowym,
● pisemnego zrzeczenia się mandatu,
● naruszenia ustawowego zakazu łączenia funkcji wójta z wykonywaniem określonych w odrębnych przepisach funkcji lub działalności,
● utraty prawa wybieralności lub braku tego prawa w dniu wyborów,
● śmierci,
● odwołania w drodze referendum.
Podstawa prawna
Ustawa z 20 czerwca 2002 r. o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza, prezydenta miasta (Dz.U. nr 113, poz. 984 z późn. zm.).
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 23 marca 2010 r., sygn. akt K 19/09.