Polskie prawo zezwala na korzystanie z utworu objętego prawem autorskim bez konieczności uzyskiwania zgody właściciela tych praw. Jest to jednak możliwe w ściśle określonych warunkach i na określonych zasadach.
Generalna zasada ujęta w prawie autorskim stanowi, że prawo do korzystania z utworu może być wykonywane jedynie za zgodą twórcy (uprawnionego) i za wynagrodzeniem. W sytuacji, kiedy utwór zostanie zakupiony przez przedsiębiorcę, tj. nabędzie on autorskie prawa majątkowe do niego lub prawo do korzystania z utworu (licencja), to możliwość jego użytku będzie wyznaczona zakresem nabytych uprawnień.
Nabyta przez przedsiębiorcę grafika, ścieżka dźwiękowa czy wzór opakowania mogą być wykorzystywane w ramach działalności gospodarczej na różnych zasadach. Uwzględniając systematykę ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, dozwolony użytek możemy podzielić na prywatny i publiczny. Dozwolony użytek prywatny, o którym mowa w art. 23 ustawy o prawie autorskim i prawach, polega na nieodpłatnym korzystaniu z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego, co obejmuje również osoby pozostające w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub w stosunku towarzyskim. Już na pierwszy rzut oka widać, że użytek taki nie wchodzi w rachubę w stosunku do osób prawnych. Powszechnie przyjęta interpretacja tej regulacji poddaje w wątpliwość także możliwość skorzystania z tego przywileju przez osoby prowadzące indywidualną działalność gospodarczą. Poszczególne stanowiska wahają się od skrajnego poglądu o wyłączeniu zastosowania dozwolonego użytku prywatnego w stosunku do jakichkolwiek celów komercyjnych, do możliwości skorzystania z takiego prawa w celach zarobkowych.
Wykładnia językowa art. 23 prawa autorskiego nie wyłącza możliwości użytku zarobkowego, który został wprost wykluczony jedynie w odniesieniu do utworów architektonicznych i elektronicznych baz danych. Mimo to, biorąc pod uwagę klauzulę generalną z art. 35 prawa autorskiego, która każe badać przesłanki normalnego korzystania z utworu oraz słusznych interesów twórców, należy uznać, że co do zasady, cel użytku osobistego powinien być raczej edukacyjny, rozrywkowy, kolekcjonerski itp. Ostateczna ocena zależy jednak od okoliczności danego przypadku. Należałoby postulować w tym miejscu, aby ustawodawca ostatecznie rozstrzygnął tę wątpliwość, wprost dopuszczając możliwość zarobkowego korzystania z utworów w ramach dozwolonego użytku prywatnego, z możliwością zastrzeżenia w takim przypadku wynagrodzenia na rzecz twórców.
W przypadku dozwolonego użytku publicznego, motywem ograniczenia praw wyłącznych twórcy jest szczególnie doniosły interes społeczny. Ograniczenie to przybrało formę enumeratywnego wyliczenia wyjątków w przepisach prawa autorskiego. Stanowią one, że dopuszczalne jest przejściowe lub incydentalne zwielokrotnianie utworów, niemające samodzielnego znaczenia gospodarczego. Musi ono jednak stanowić integralną i podstawową część procesu technologicznego, która ma na celu wyłącznie przekaz utworu w systemie teleinformatycznym pomiędzy osobami trzecimi przez pośrednika lub zgodne z prawem korzystanie z utworu (dotyczy to np. internet providerów). Możliwe jest także rozpowszechnianie ogólnie dostępnych programów rtv za pomocą anten centralnych i sieci kablowych, pod warunkiem że sygnał jest dostarczany do maks. 50 gospodarstw domowych. Przedsiębiorcy zajmujący się tworzeniem przekazów medialnych, w prasie, radiu, internecie czy telewizji muszą wiedzieć, że dozwolone jest rozpowszechnianie w celach informacyjnych w publicznie dostępnych mediach wcześniej rozpowszechnionych materiałów o charakterze aktualności lub przeglądu wydarzeń (sprawozdania, aktualne artykuły na tematy polityczne, mowy wygłoszone publicznie itp.). Można też przytaczać fragmenty innych utworów w dziełach stanowiących samoistną całość, pod warunkiem że jest to uzasadnione wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości (tzw. prawo cytatu). To podstawowe przypadki przewidziane w Prawie autorskim.
We wskazanym wyżej zakresie przedsiębiorcy mogą skorzystać z dozwolonego użytku. Prawo to będzie jednak dotyczyło jedynie przedsiębiorców kwalifikujących się do określonej grupy bądź prowadzących określony rodzaj działalności gospodarczej. Nie w każdym przypadku korzystanie z utworu w ramach dozwolonego użytku publicznego będzie odbywało się jednak nieodpłatnie.
ALEKSANDER BARCZEWSKI
radca prawny z Chałas i Wspólnicy Kancelaria Prawna