Co wiemy na temat przemocy wobec osób starszych? Gdzie do niej dochodzi? I co robimy, żeby jej przeciwdziałać? 15 czerwca to Międzynarodowy Dzień Świadomości Znęcania się nad Osobami Starszymi
Zacznijmy od przemocy w przestrzeni publicznej. W ostatnim czasie na zlecenie rzecznika praw obywatelskich zrealizowano badanie na temat przemocy motywowanej uprzedzeniami wobec wybranych grup społecznych, w tym ze względu na wiek. Osoby starsze, które uczestniczyły w badaniu, wskazywały na znieważenia, do których dochodziło w miejscach publicznych.
Spotykały się z atakami werbalnymi, w których odmawiano im prawa do funkcjonowania w życiu społecznym z powodu ich wieku, jak również ze sformułowaniami, które ujawniały brak zrozumienia dla ich kondycji fizycznej. Nie jest zaskoczeniem, że – jak dostrzegali sami respondenci – osoby starsze są wybierane na ofiary w przypadkach kradzieży właśnie ze względu na mniejszą sprawność fizyczną. Ponadto respondenci często zgłaszali wyzwiska z użyciem słów „staruch”, „starucha”, które towarzyszyły innym ubliżającym sformułowaniom.
Charakterystyczne zdarzenia doświadczane przez osoby starsze w przestrzeni publicznej to także agresywne reakcje na zwrócenie uwagi przez seniora lub seniorkę (w ocenie starszej osoby – łamanie normy społecznej). Mają one charakter nieadekwatny do podniesionej przez starszą osobę sprawy. Badanie pokazało też, że ze względu na słabszą pozycję starszych sprawcy uważają, że nie mają oni prawa uczestniczyć w życiu społecznym oraz stanowić lub wzmacniać norm społecznych.
W instytucjach…
Do paternalistycznego, opresyjnego traktowania dochodzi także w instytucjach – np. w domach pomocy społecznej czy placówkach służby zdrowia. Media informują często o przypadkach fizycznego i psychicznego znęcania się nad mieszkańcami DPS-ów lub komercyjnych placówek działających na podstawie zezwolenia wydawanego przez wojewodę. W grę wchodzą: agresja werbalna, straszenie, naruszanie nietykalności cielesnej czy niedopuszczalne dyscyplinowanie.
Ale to także naruszenia „mniejszego kalibru”, doskonale pokazujące nasz stosunek do osób starszych: ograniczanie wyjść mieszkańców poza teren placówki, czyli pozbawianie ich prawa opuszczania budynków oraz terenu domu i swobodnego poruszania się. Musimy przy tym pamiętać o kontekście – w Polsce nadal brakuje systemu wsparcia środowiskowego osób starszych. Gdy senior czy seniorka zaczyna coraz bardziej potrzebować pomocy przy codziennych czynnościach – a według danych Eurostatu co druga osoba w wieku 60 lat i więcej w Polsce doświadcza takich ograniczeń – brakuje oferty wsparcia w miejscu zamieszkania. Pojawia się presja ze strony najbliższych. Seniorzy i seniorki często podejmują decyzję o zamieszkaniu w domu pomocy społecznej wbrew sobie, a my nie gwarantujemy im tam życia wolnego od przemocy.
Kolejne instytucje – placówki służby zdrowia – to także wiele przykładów opresyjnego, przedmiotowego traktowania. W szpitalach przejawia się to m.in. powszechnym używaniem dyskryminującego języka, przy czym personel często nie zdaje sobie nawet sprawy ze szkodliwości takiego sposobu komunikacji i nie widzi w nim nic nagannego. Wielokrotnie zdarza się, że lekarze przed podjęciem leczenia stawiają opiekunom warunek ubezwłasnowolnienia pacjentki lub pacjenta – osoby starszej.
…i w domu
Przemoc wobec osób starszych to niestety także przemoc domowa. Do rzecznika nie trafia w tym zakresie wiele skarg, ale bez wątpienia problem krzywdzenia osób starszych przez najbliższych istnieje. Zgodnie ze statystykami pochodzącymi z procedury Niebieskiej Karty w 2017 r. 6653 kobiet oraz 1575 mężczyzn powyżej 65. roku życia doznało przemocy w rodzinie. Często jest to przemoc ekonomiczna. Respondentka wspomnianego badania opisuje przykład takiego zachowania: „Do zdarzenia doszło w moim mieszkaniu. Jedna z osób z mojej rodziny, po tym, jak odmówiłam dania pieniędzy, zaczęła mnie wyzywać i grozić, że jeżeli tego nie zrobię, to mnie pobije”.
Musimy jednak pamiętać, że część zdarzeń dotyczących przemocy ze strony najbliższych – syna, wnuczka, córki –pozostaje wstydliwie ukrywanym dramatem. W dodatku stan psychiczny pokrzywdzonych, wynikający z chorób związanych z wiekiem, często sprawia, że mają oni większe trudności dowodowe. Obowiązująca ustawa o nieodpłatnej pomocy prawnej przyznaje prawo do wsparcia każdej osobie, która ukończyła 65 lat, z tym że jest to pomoc przedsądowa. Zainteresowani często podkreślają, że z racji wieku mają problemy ze słuchem i w sytuacji, gdy zdecydują się dochodzić swoich praw przed sądem, nie słyszą dobrze zadawanych im podczas rozpraw pytań, nie rozumieją pouczeń. Nie otrzymują jednak pomocy pełnomocnika, gdyż według sądów sprawa „nie jest skomplikowana”, a „pisma procesowe formułowane są dość logicznie”.
Powszechnym problemem jest ograniczona możliwość wyjścia z mieszkania osób mających kłopoty z poruszaniem się – zjawisko „więźniów IV piętra”. To także wpływa na realną możliwość dochodzenia sprawiedliwości.
Katalog problemów jest otwarty. I te wszystkie problemy dr Adam Bodnar, rzecznik praw obywatelskich, sygnalizuje w swoich wystąpieniach do organów władzy publicznej – tych, które mają inicjatywę ustawodawczą, mogą zmieniać praktykę stosowania prawa albo kształtują polityki publiczne. Postuluje zwiększenie w kodeksie karnym ochrony prawnej osób pokrzywdzonych przestępstwami motywowanymi uprzedzeniami ze względu na wiek – nawoływania do nienawiści i znieważeń ze względu na wiek. Artykuły 199 (doprowadzenie do czynności seksualnej), 256 (nawoływanie do nienawiści) i 257 (znieważanie) k.k. przesłanki wieku bowiem nie obejmują. Warto zauważyć, że siedem państw europejskich – w przeciwieństwie do Polski – uznaje wiek za przesłankę chronioną w przepisach dotyczących przestępstw motywowanych uprzedzeniami. W sprawach karnych, w tym dotyczących przemocy w rodzinie czy w DPS, wykorzystując ustawowe uprawnienia, rzecznik bada, czy reakcja organów ścigania była prawidłowa, a postępowanie rzetelne i uwzględniające specyfikę osób pokrzywdzonych. W indywidualnych sprawach apeluje także do prezesów sądów o uwrażliwianie sędziów na problemy komunikacyjne osób starszych. RPO zaangażował się także w działania na rzecz przyjęcia dyskutowanego aktualnie na forum ONZ nowego instrumentu prawa międzynarodowego – konwencji o prawach osób starszych, co przyczyniłoby się do wzmocnienia ochrony praw tej grupy, w tym ochrony przed przemocą.
Warto przy tym zwrócić uwagę, że przygotowane przez resort rodziny (zobowiązany do tego przez ustawę z 11 września 2015 r. o osobach starszych) informacje za lata 2015 i 2016 nie zawierają wyodrębnionego rozdziału poświęconego przeciwdziałaniu przemocy wobec osób starszych. Dlaczego? W art. 5 ust. 2 ustawodawca określił przedmiot informacji, które w szczególności powinnny odnosić się do 13 wskazanych obszarów. Nie wymieniono wśród nich narażenia na przemoc lub doświadczenie przemocy. Na tę ustawową lukę także wskazywał RPO.
Społeczeństwo nie młodnieje
W 2015 r. osób w wieku 60 lat i więcej było w Polsce ponad 8,8 mln. To prawie 23 proc. społeczeństwa. Według szacunków do roku 2050 mogą one stanowić nawet 40 proc. Tymczasem jest to grupa, do której nadal nie kierujemy oferty usług dostosowanych do jej szczególnych potrzeb, i nie zmieniamy naszego prawa i polityk publicznych, by uwzględnić trendy demograficzne. Co więcej, często nie dostrzegamy, że osoby starsze mogą być bardziej narażone na przemoc w niektórych obszarach życia, a przy tym nie mają narzędzi, aby przed tą przemocą skutecznie się bronić.
W 2014 r. Polska zajmowała przedostatnie miejsce w Indeksie Aktywnego Starzenia się (Active Ageing Index, AAI) umożliwiającym zbieranie danych i porównywanie wyników na poziomie krajowym, międzynarodowym i regionalnym w czterech kluczowych obszarach: zatrudnienie, partycypacja społeczna (badamy m.in. wolontariat, uczestnictwo w życiu politycznym), niezależne, zdrowe i bezpieczne życie (m.in. dostępność opieki zdrowotnej, niezależność mieszkaniowa, bezpieczeństwo finansowe, bezpieczeństwo fizyczne) oraz warunki do aktywnego starzenia się (m.in. oczekiwana długość życia w wieku 55 lat, oczekiwana długość życia w zdrowiu w wieku 55 lat, dobrostan psychiczny, korzystanie z nowych technologii komunikacyjnych).
Musimy jeszcze wiele zrobić, by właściwie chronić prawa osób starszych. Jednym z priorytetów powinno być przeciwdziałanie przemocy. Doświadczanie jej nie tylko narusza bowiem prawa człowieka, lecz także uniemożliwia korzystanie z innych praw.