Kara umowna jest klauzulą umowną zastrzeganą przez strony umowy w ramach swobody kontraktowania na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania przez jedną z nich zobowiązania niepieniężnego.
Kara umowna stanowi zryczałtowane odszkodowanie ustalone w określonej kwocie pieniężnej, które strony mogą zastrzec w umowie na wypadek skonkretyzowanego przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania świadczenia niepieniężnego.
W praktyce często się zdarza, iż strony umowy ustalają karę umowną za nieterminowe spełnienie świadczenia pieniężnego, zapominając, iż w takim wypadku funkcję odszkodowawczą pełnią odsetki. Ponadto kara umowna nie zastępuje świadczenia podstawowego, a więc jej zapłata nie prowadzi do zwolnienia dłużnika z długu.
Kara umowna, traktowana jako surogat odszkodowania, może być oznaczona zarówno kwotowo, jak i procentowo, tj. jako ułamek wartości rzeczy albo wartości kontraktu. Zawsze jednak wysokość kary umownej powinna być określona w sposób jednoznaczny, przy zastosowaniu jak najprostszych formuł arytmetycznych. Zasadniczo wyróżnia się cztery rodzaje kary umownej: wyłączną – gdy wierzyciel może dochodzić tylko świadczenia równego ustalonej karze umownej, zaliczalną – gdy wierzyciel uprawniony jest do dochodzenia oprócz kary umownej także uzupełniającego odszkodowania do wysokości powstałej szkody, alternatywną – gdy wierzycielowi przysługuje prawo wyboru między roszczeniem o zapłatę ustalonej kary umownej a roszczeniem odszkodowawczym na zasadach ogólnych, kumulatywną – gdy wierzyciel może dochodzić łącznie ustalonej kary umownej oraz odszkodowania na zasadach ogólnych.
Zastrzeżony przez strony rodzaj kary umownej decyduje o zakresie uprawnień wierzyciela. Poza wyjątkowymi sytuacjami wierzyciel będzie uprawniony do żądania zapłaty kary umownej w pełnej wysokości, bez względu na wysokość poniesionej szkody. Ponadto wierzyciel nie ma obowiązku wykazać zaistnienia przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika, co bardzo ułatwia dochodzenie odszkodowania.