Niewątpliwie najlepiej jest wtedy, gdy spadkobiercy są w stanie dojść do porozumienia i dzięki temu mogą podzielić się spadkiem w drodze umowy. Jeśli nie jest to możliwe, konieczne jest zwrócenie się w tej sprawie do sądu.
Jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych. Każdemu ze spadkobierców należą się wówczas pożytki i inne przychody z majątku spadkowego. Także wydatki na jego utrzymanie obciążają wszystkich uprawnionych do dziedziczenia. Taki stan istnieje do momentu podziału spadku.
PRZYKŁAD: MOŻNA SPRZEDAĆ UDZIAŁ W SPADKU
Leszek P. jest jednym ze spadkobierców. Znalazł chętnego do kupna jego udziału. Pyta, czy może zbyć swój udział przed podziałem spadku, a jeśli tak, to na jakich zasadach może się to odbyć.
Spadkobierca może za zgodą pozostałych spadkobierców rozporządzić udziałem w przedmiocie należącym do spadku. W braku zgody któregokolwiek z pozostałych spadkobierców rozporządzenie jest bezskuteczne, jeśli naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku. Do zgody pozostałych spadkobierców na rozporządzenie udziałem w przedmiocie należącym do spadku stosuje się art. 63 kodeksu cywilnego. Mogą oni zatem wyrazić zgodę na dokonanie tej czynności zarówno przed jej dokonaniem, jak i po niej. Zgoda wyrażona po złożeniu oświadczenia ma moc wsteczną od jego daty. Jeżeli do ważności rozporządzenia wymagana jest forma szczególna, oświadczenie spadkobierców również wymaga tej formy.

Umowny dział spadku

Przeprowadzenie podziału spadku w drodze umowy jest możliwe tylko wtedy, gdy wszyscy spadkobiercy są zgodni. Wystarczy, że jeden z nich będzie domagał się postępowania sądowego, a umowny dział spadku będzie niedopuszczalny. Spadkobiercy muszą być zgodni także w kwestii sposobu podziału majątku spadkowego. Jeżeli do spadku należy nieruchomość, umowa o dział powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Dotyczy to również tych przypadków, gdy do spadku należy prawo rzeczowe, do przeniesienia którego przepisy wymagają zachowania formy aktu notarialnego, m.in. spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu.
Spadkobiercy mają dużą swobodę przy ustalaniu sposobu i warunków podziału spadku. Jednak nie mogą zmienić wielkości udziałów przypadających poszczególnym osobom. Dotyczy to zarówno dziedziczenia ustawowego, jak i testamentowego.

Gdy nie ma zgody

Z żądaniem dokonania działu spadku przez sąd może zwrócić się każdy ze spadkobierców, ale nie tylko. Takie uprawnienie przysługuje również nabywcy udziału w spadku oraz spadkobiercom tych osób. We wniosku o dział spadku należy powołać postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku albo zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia oraz spis inwentarza. Trzeba też podać, jakie spadkodawca sporządził testamenty, gdzie zostały złożone i gdzie się znajdują. Jeżeli spis inwentarza nie został sporządzony, należy we wniosku wskazać majątek, który ma być przedmiotem działu.
PRZYKŁAD: NABYWCA UDZIAŁU TEŻ MOŻE ZŁOŻYĆ WNIOSEK
Dariusz M. kupił udział w spadku. Pozostali spadkobiercy nie są w stanie dojść do porozumienia i zawrzeć umowy w sprawie podziału spadku. Chciałby wiedzieć, czy może złożyć do sądu wniosek o podział spadku.
W razie śmierci nabywcy spadku jego spadkobiercy wstępują w ten sam zakres uprawnień, który przysługiwał ich poprzednikom. Spadkobiercom nabywcy spadku będzie przysługiwać zatem uprawnienie do zgłoszenia wniosku o dział spadku, jak też do bycia uczestnikiem postępowania działowego w razie zainicjowania działu przez inny uprawniony podmiot.
W przypadku gdy w skład spadku wchodzi nieruchomość, trzeba przedstawić dowody stwierdzające, że nieruchomość stanowiła własność spadkodawcy.
Jeżeli stwierdzenie nabycia spadku jeszcze nie nastąpiło i nie został sporządzony zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia, postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku wydaje sąd w toku postępowania działowego
Skład i wartość spadku ulegającego podziałowi ustala sąd. W postępowaniu działowym sąd rozstrzyga także o istnieniu zapisów, których przedmiotem są rzeczy lub prawa należące do spadku, jak również o wzajemnych roszczeniach pomiędzy współspadkobiercami z tytułu posiadania poszczególnych przedmiotów spadkowych, pobranych pożytków i innych przychodów, poczynionych na spadek nakładów i spłaconych długów spadkowych.



Trzy sposoby podziału

Pierwsza metoda polega na tym, że poszczególne przedmioty zostają przydzielone fizycznie spadkobiercom, oczywiście odpowiednio do wielkości przysługujących im udziałów. Drugie rozwiązanie sprowadza się do przydzielenia określonych składników spadku np. jednej osobie, z obowiązkiem spłaty pozostałych. Ma ono zastosowanie przede wszystkim w sytuacjach, gdy nie jest możliwe podzielenie spadku ze względu na jego właściwości. Trzeci sposób, nazywany podziałem cywilnym, polega na sprzedaży przedmiotów należących do spadku po to, by uzyskaną w ten sposób kwotę podzielić między spadkobierców.
Jeżeli ustalone zostały dopłaty lub spłaty, sąd oznaczy termin i sposób ich uiszczenia, wysokość i termin uiszczenia odsetek, a w razie potrzeby także sposób ich zabezpieczenia. W razie rozłożenia dopłat i spłat na raty terminy ich uiszczenia nie mogą łącznie przekraczać dziesięciu lat. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie sąd na wniosek dłużnika może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych.
W większości przypadków sąd jest związany sposobem podziału określonym przez spadkobierców we wniosku o dział spadku. Może on od tego odstąpić jedynie w wyjątkowych sytuacjach.

Doliczanie darowizn

Przepisy przewidują możliwość zaliczania darowizn na schedę spadkową. Stosowanie tego rozwiązania ma na celu przywrócenie właściwych proporcji między korzyściami uzyskiwanymi w ramach dziedziczenia ustawowego między zstępnymi (czyli przede wszystkim dziećmi czy też wnukami) i małżonkiem, ze względu na ich zachwianie darowiznami poczynionymi przez zmarłego. Zaliczenie na schedę spadkową przeprowadza się w ten sposób, że wartość darowizn podlegających zaliczeniu dolicza się do spadku lub do części spadku, która ulega podziałowi między spadkobierców obowiązanych wzajemnie do zaliczenia. Następnie oblicza się schedę spadkową każdego z tych spadkobierców. Potem każdemu z nich zalicza się na poczet jego schedy wartość darowizny.
Zgodnie z przepisami dalszy zstępny spadkodawcy zobowiązany jest do zaliczenia na schedę spadkową darowizny uczynionej przez spadkodawcę jego wstępnemu. Z tego wynika, że w przypadku gdy dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, ale przed śmiercią otrzymało darowiznę, to wnuczek spadkodawcy ma obowiązek zaliczenia darowizny na schedę spadkową.
Jeżeli wartość darowizny podlegającej zaliczeniu przewyższa wartość schedy spadkowej, spadkobierca nie jest obowiązany do zwrotu nadwyżki. W wypadku takim nie uwzględnia się przy dziale spadku ani darowizny, ani spadkobiercy zobowiązanego do jej zaliczenia.
Przepisy o zaliczeniu darowizn na schedę spadkową stosuje się odpowiednio do poniesionych przez spadkodawcę na rzecz zstępnego kosztów wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, jeśli koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.

Decyduje wola spadkodawcy

Spadkodawcy mogą mieć wpływ na to, czy i które darowizny będą podlegały takiemu zaliczeniu, a które nie. Istnieje bowiem możliwość zwolnienia darowizn z tego obowiązku. Decydujące znaczenie ma wola spadkodawcy. Najlepiej jest, gdy wyrazi on ją w sposób wyraźny tak, by nie było żadnych wątpliwości.
PRZYKŁAD: NIE KAŻDĄ DAROWIZNĘ DOLICZA SIĘ DO SCHEDY
Jerzy K. większość majątku zamierza podarować dzieciom za życia. Za kilka tygodni ma iść do notariusza, żeby przekazać najstarszej córce mieszkanie. Później zamierza obdarować pozostałe dzieci. Otrzymane przez nich części majątku są nierówne i chciałby, aby tak pozostało. Nie chce, by po jego śmierci zostało to zmienione w drodze zaliczania darowizn na schedę spadkową. Zastanawia się więc, jak powinien postąpić, żeby poszczególne darowizny były z tego zwolnione?
Czytelnik może skorzystać z prawa zwolnienia poszczególnych darowizn z obowiązku zaliczenia ich na schedę spadkową. Jeśli wybiera się do notariusza w celu podpisania umowy darowizny w formie aktu notarialnego i jest pewny, że chce, by była wyłączona z obowiązku zaliczenia na schedę spadkową, to może zamieścić w nim odpowiednie postanowienie. Dzięki temu nie będzie żadnych wątpliwości co do jej charakteru, chociaż przepisy nie przewidują żadnej szczególnej formy w przypadku tego typu oświadczeń.
Należy przy tym zaznaczyć, że tego rodzaju obowiązek nie dotyczy wszystkich darowizn. Są też takie, które ze względu na swój charakter nie wymagają dodatkowego zwolnienia. Nie podlegają bowiem zaliczeniu na schedę spadkową drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte. W przepisach nie określono kwotowo, kiedy darowizna spełnia tego rodzaju kryterium. Jest to więc ustalane indywidualnie przy uwzględnieniu okoliczności konkretnego przypadku. W każdym razie przy określaniu, czy określona darowizna miała charakter drobny, bierze się pod uwagę stan majątkowy spadkodawcy i obdarowanego spadkobiercy.

Skutki podziału spadku

Do chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe. Jeżeli jeden ze spadkobierców spełni świadczenie, może on żądać zwrotu od pozostałych spadkobierców w częściach, które odpowiadają wielkości udziałów. Od chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe w stosunku do wielkości udziałów.
Podstawa prawna
• Art. 1034-1042 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).
• Art. 680-689 ustawy z 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 43, poz. 296 ze zm.).