Najcięższe ograniczenia konkurencji, jakimi są porozumienia między przedsiębiorcami, na ogół nie wynikają ze spisanych umów lub innych oficjalnych dokumentów. Dlatego w przypadku, gdy prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów podejrzewa zmowę kartelową, szczególnego znaczenia nabiera jego uprawnienie do kontrolowania pomieszczeń przedsiębiorców, którzy mogą dysponować dowodami naruszenia.

Kontrole bez zapowiedzi

Prezes UOKiK może przeprowadzać kontrole u przedsiębiorców w ramach każdego postępowania, również w trakcie tzw. postępowań wyjaśniających, gdy żadnemu przedsiębiorcy nie zostały jeszcze postawione zarzuty udziału w nielegalnej zmowie, a organ antymonopolowy dopiero sprawdza, czy są ku temu podstawy.
Wyjątkowo prezes UOKiK może prowadzić kontrolę bez wszczynania odrębnego postępowania w ramach pomocy udzielanej Komisji Europejskiej lub organowi antymonopolowemu innego państwa członkowskiego UE w sprawach naruszeń unijnego prawa konkurencji.
Kontrola może mieć miejsce zarówno u przedsiębiorców podejrzewanych o bezpośredni udział w zakazanym porozumieniu, jak i u takich, u których mogą być przechowywane dowody naruszenia (np. w stowarzyszeniach, których członkami są domniemani uczestnicy porozumienia).
Z uwagi na specyfikę spraw antymonopolowych zasady prowadzenia kontroli przez prezesa UOKiK różnią się od tych, które obowiązują inne organy administracji.Prezes UOKiK może m.in. prowadzić kontrolę w sposób niezapowiedziany. Jest to szczególnie istotne z uwagi na zasadniczo tajny charakter najcięższych naruszeń prawa antymonopolowego, tj. zmów kartelowych. Porozumienia takie na ogół wynikają z nieformalnych uzgodnień. Ich dowodów przedsiębiorcy mogą próbować się pozbyć lub je ukrywać.
Kontrolę prezesa UOKiK wyróżnia także brak ograniczenia czasu kontroli i możliwość jej prowadzenia mimo trwającej kontroli innego organu. Istotnym wyróżnikiem jest też prawo do przeprowadzenia w toku kontroli przeszukania pomieszczeń lub rzeczy przedsiębiorcy.
O zasadności przeszukania prezes UOKiK musi przekonać Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (SOKiK), który wyraża na przeszukanie zgodę postanowieniem, na które nie przysługuje zażalenie.



Kara za brak współpracy

Na kontrolowanym przedsiębiorcy spoczywa obowiązek współdziałania z kontrolującymi. Ma on obowiązek udzielania żądanych informacji, umożliwienia kontrolującym wstępu do swoich budynków i pomieszczeń. Kontrolujący mogą żądać od przedsiębiorcy wszelkich istotnych dokumentów i nośników informacji.
Kontrolowany przedsiębiorca ma również obowiązek zapewnienia kontrolującym odpowiednich warunków kontroli, m.in. samodzielnego zamkniętego pomieszczenia i wydzielonego miejsca do przechowywania dokumentów i zabezpieczonych przedmiotów.
Gdy kontrolowany przedsiębiorca, nawet nieumyślnie, nie współdziała w toku kontroli, prezes UOKiK może nałożyć na niego karę pieniężną do równowartości 50 mln euro. Za brak współdziałania mogą być uznane wszelkie próby nieuzasadnionego opóźniania czynności kontrolnych.
Dlatego prezes UOKiK nałożył karę pieniężną za wstrzymanie możliwości uzyskania przez prowadzących kontrolę urzędników UOKiK od pracowników kontrolowanego przedsiębiorcy określonych informacji do chwili wyznaczenia na spotkaniu z zarządem osoby upoważnionej do przekazywania informacji (decyzja nr DDI-79/2002).
W innej sprawie za brak współdziałania uznano uniemożliwianie kontrolującym niezwłocznego rozpoczęcia czynności kontrolnych i wejścia do pomieszczeń kontrolowanego przedsiębiorcy (nieprawomocna decyzja nr DOK-9/2010). Za brak współdziałania uznano również ukrywanie lub niszczenie dowodów naruszenia.
Przykładowo prezes UOKiK nałożył na przedsiębiorcę karę pieniężną za zmianę przez jego pracownika treści elektronicznej wersji istotnego w sprawie dokumentu (decyzja nr DOK-48/07) oraz za usunięcie pliku dokumentu związanego z przedmiotem i zakresem kontroli z pierwotnego miejsca na twardym dysku (nieprawomocna decyzja nr DOK-9/2011).
Ukarana została również odmowa udzielenia kontrolującym dostępu do znajdujących się w sieci komputerowej plików istotnych z punktu widzenia przedmiotu kontroli (decyzja nr DDI-85/2002). Prezes UOKiK nałożył również na kontrolowanego przedsiębiorcę karę pieniężną za niewydanie dysku twardego, na którym kontrolujący zapisali pozyskane z komputerów przedsiębiorcy dane informatyczne (nieprawomocna decyzja nr DOK-1/2011).

Przeszukanie mieszkania

Poza kontrolami u przedsiębiorców mogą być również przeszukiwane lokale mieszkalne lub inne pomieszczenia czy środki transportu nienależące do przedsiębiorców (np. mieszkania osób z kierownictwa spółki lub samochody pracowników podejrzewanych o realizowanie porozumienia).
Przeszukania takie mogą za zgodą SOKiK prowadzić funkcjonariusze policji. Pomaga to pozyskiwać dowody naruszenia celowo ukrywane poza pomieszczeniami służbowymi przedsiębiorcy.
Zgodę na przeprowadzenie takiego przeszukania SOKiK może udzielić tylko wówczas, gdy prezes UOKiK wykaże uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że dowody zmowy mogą być przechowywane np. w samochodzie prezesa zarządu. Zaznaczyć trzeba, że uprawnienie to nie było jednak dotychczas wykorzystywane przez prezesa UOKiK.
Wobec tajnego charakteru najgroźniejszych praktyk ograniczających konkurencję, tj. porozumień kartelowych, niezapowiedziane kontrole z przeszukaniem mogą istotnie ułatwiać wykrywanie tych naruszeń.
Uprawnienie to jest jednak wykorzystywane rozważnie tylko wtedy, gdy nie ma innej możliwości zebrania dowodów. Świadczy o tym stosunkowo niewielka liczba spraw, w których prowadzone są kontrole z przeszukaniem: w ostatnich pięciu latach tego typu kontrole przeprowadzano rocznie w nie więcej niż pięciu postępowaniach.

Grzegorz Materna, dyrektor departamentu ochrony konkurencji UOKiK