Obowiązek uregulowania roszczeń o zachowek powstaje w chwili śmierci spadkodawcy i zawsze spoczywa na spadkobiercach.
Za wypłatę zachowków, obok spadkobierców, odpowiadają też zapisobiorcy windykacyjni.
Zachowek muszą wypłacić dzieciom albo wnukom, małżonkowi i rodzicom spadkodawcy, którzy dziedziczyliby po nim z mocy ustawy, jednak spadkodawca w testamencie ich pominął (ale ich nie wydziedziczył i nie pozbawił prawa do zachowku). Uprawnione osoby powinny wystąpić z żądaniem zachowku.
Jego wysokość zależy od tego, kto ma do niego prawo. Osoby trwale niezdolne do pracy albo małoletnie dostają zachowek w wysokości dwóch trzecich udziału spadkowego, który otrzymaliby, gdyby dziedziczyli z mocy ustawy. Pozostali uprawnieni mają prawo do połowy wartości tego udziału.
– Zachowek zawsze wypłacany jest w gotówce. Zamiast określonej sumy pieniężnej nie można uprawnionym przekazać odpowiedniej części majątku spadkowego w naturze, na przykład części budynku – zaznacza adwokat Maciej Lipiec prowadzący własną kancelarię adwokacką.

Uzasadniona odmowa

W pewnych przypadkach można jednak odmówić uregulowania zachowku albo wypłacić go w mniejszej wysokości. Spadkobierca powinien przede wszystkim sprawdzić, czy roszczenie nie przedawniło się. Przedawnienie następuje z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu. Roszczenie przeciw osobie, która ma obowiązek uzupełnić zachowek, bo otrzymała zapis windykacyjny lub darowiznę, przedawnia się z upływem pięciu lat od otwarcia spadku. W razie przedawnienia roszczeń spadkobierca może odmówić wypłaty zachowku.
– Trzeba sprawdzić, czy spadkobierca ustawowy występujący z roszczeniem o zachowek został pominięty w testamencie, czy też został wydziedziczony – radzi adwokat Mateusz Kubicki z Kancelarii Olczyk & Kubicki.
Można też ustalić, czy spadkobierca ustawowy może zostać uznany przez sąd za niegodnego dziedziczenia i dlatego nie zostanie swojego udziału w majątku nawet w razie braku testamentu.
– Niegodną dziedziczenia jest osoba, która dopuściła się umyślnego ciężkiego przestępstwa przeciw spadkodawcy, podstępem lub groźbą nakłaniała go do sporządzenia testamentu, umyślnie ukryła, zniszczyła, podrobiła lub przerobiła testament albo świadomie skorzystała z testamentu, który ktoś inny przerobił lub podrobił — wyjaśnia Mateusz Kubicki.
Małżonek zostaje wyłączony od dziedziczenia, gdy spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, jego żądanie było uzasadnione, zaś sąd nie zdążył wydać wyroku z powodu śmierci powoda.
– Spadkobierca testamentowy zobowiązany do zapłaty zachowku ma interes prawny w ustaleniu tej niegodności i dlatego może wystąpić z takim żądaniem do sądu – tłumaczy Maciej Lipiec. Jego zdaniem powinien też sprawdzić, czy uprawniony do zachowku nie otrzymał go już w formie darowizny od spadkodawcy, zapisu zwykłego lub windykacyjnego czy powołania do spadku w testamencie.

Obniżenie należnej kwoty

Zanim zostanie wypłacona kwota z tytułu należnego zachowku, trzeba ustalić, czy nie ma możliwości dokonania z niej potrąceń, np. z tytułu zapisu windykacyjnego lub darowizny otrzymanej przez uprawnionego do zachowku albo wydatków poniesionych przez spadkodawcę na jego wychowanie oraz wykształcenie ogólne bądź zawodowe. Zaliczenia dokonuje się, gdy wydatki były wyższe, niż najczęściej ponoszone w tym środowisku na wykształcenie dzieci. W tym przypadku na poczet zachowku zalicza się kwotę, która stanowi różnicę między rzeczywiście poniesionymi kosztami na naukę lepiej wykształconej osoby uprawnionej do zachowku, a kosztami zwykłego w danym środowisku lub rodzinie wychowania i wykształcenia ogólnego czy zawodowego.
Natomiast gdy prawo do zachowku ma wnuk spadkodawcy, to na poczet należnej mu kwoty zalicza się również zapis windykacyjny lub darowiznę, które spadkodawca zrobił na rzecz jego rodzica.

Długi spadkowe

Za rozliczenie się z uprawnionym do zachowku w pierwszej kolejności odpowiadają spadkobiercy. W szczególnych sytuacjach mają jednak prawo uiścić tylko część należnej kwoty lub w ogóle nie zapłacić. Takie uprawnienia ma osoba, która przyjęła spadek z dobrodziejstwem inwentarza i odpowiada za długi do wysokości czystej wartości spadku, natomiast masa spadkowa jest tak zadłużona, że ma wartość ujemną, bo długi są wyższe od aktywów. Podobne uprawnienia przysługują spadkobiercy odpowiadającemu za długi bez ograniczeń z całego swojego majątku, gdy jego sytuacja materialna nie pozwala zaspokoić roszczeń o zachowek. W obu tych przypadkach uprawnionemu do zachowku pieniądze muszą wypłacić osoby obdarowane przez spadkodawcę oraz zapisobiorcy windykacyjni.
Podstawa prawna
Art. 991 – 1000 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).