Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia, każdy z nich może żądać, ażeby sąd orzekł separację. Jeśli separacji żąda jeden z małżonków, powinien wnieść pozew do sądu, który następnie rozpoznaje sprawę według przepisów o postępowaniach odrębnych. Z kolei, jeśli małżonkowie są zgodni co do żądania orzeczenia separacji, kierują wniosek do sądu, który rozpatruje go w postępowaniu nieprocesowym.

Warto jednak wiedzieć, że takie postępowanie, czy to w procesie według przepisów o postępowaniach odrębnych, czy w postępowaniu nieprocesowym, kończy się wydaniem orzeczenia separacji. Orzeczenie (wyrok w postępowaniu wg przepisów o postępowaniach odrębnych albo postanowienie w postępowaniu nieprocesowym) zawiera również inne elementy

Orzeczenie o winie

Orzeczenie separacji obliguje zasadniczo sąd do orzeczenia, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Sąd może orzec o winie jednego lub obojga małżonków, może też ustalić, że małżonkowie nie ponoszą winy. Sąd zaniecha natomiast orzeczenia o winie na zgodne żądanie małżonków. Zgodne żądanie może zostać wyrażone na rozprawie, ale może też wynikać z samego faktu złożenia zgodnego wniosku w postępowaniu nieprocesowym.

Sąd rozstrzygnie o winie małżonka, gdy uzna, że jego zachowanie przyczyniło się do powstania lub pogłębienia rozkładu pożycia. Obojętne jest natomiast, w jakim stopniu każde z małżonków przyczyniło się do tego. Stąd możliwe jest przypisanie obojgu małżonkom winy rozkładu pożycia.

Najczęściej rozkład pożycia jest skutkiem wystąpień wielu przyczyn, a nie jednej. Jedną z najpowszechniej występujących przyczyn rozkładu pożycia jest zdrada, jako naruszająca normy moralne i przejaw rażącej nielojalności wobec współmałżonka (por. wyrok SN z 6 maja 1997 r., I CKN 86/97). Także pozory zdrady mogą zostać zakwalifikowane jako zawiniona przyczyna rozkładu pożycia. Naruszenie (poza już wspomnianym obowiązkiem wierności) podstawowych obowiązków małżeńskich, takich jak: wspólne pożycie, wzajemna pomoc, współdziałanie dla dobra rodziny, przyczynianie się do zaspokajania potrzeb rodziny, również uzasadniają przypisanie małżonkowi winy rozkładu pożycia. Taką przyczynę może stanowić: nie usprawiedliwiony poważnymi względami wyjazd jednego z małżonków do innej miejscowości z zamiarem stałego pobytu (por. orzeczenie SN z 15 listopada 1951 r., C 1003/51), brak lojalności jednego z małżonków wobec drugiego (por. wyrok SN z 20 kwietnia 2004 r., V CK 273/03), opuszczenie żony w zaawansowanej ciąży, odmowa wsparcia w trudnych chwilach, nieinteresowanie się porodem (por. wyrok SN z 12 marca 2010 r., I ACa 35/10), czy nawet zmiana religii (por. wyrok SN z 25 sierpnia 2004 r., IV CK 609/03).
W innych przypadkach sąd ustali faktyczny rozkład pożycia, co uzasadniać będzie orzeczenie separacji, ale zaniecha orzekanie o winie, gdyż żadna ze stron nie ponosi winy za rozkład pożycia. Taką przyczyną będzie opuszczenia mieszkania (szczególnie gdy ma na celu ochronę wspólnych małoletnich dzieci), które jest reakcją na niewłaściwe zachowanie drugiego z małżonków (por. wyrok SA w Katowicach z 13 maja 2005 r., I ACa 2184/04), bezpłodność (por. wyrok SN z 26 października 2000 r., II CKN 956/99), jak również odmowa współżycia fizycznego przez kobietę, nad którą mąż się znęcał (por. wyrok SA w Gdańsku z 20 maja 2009 r., I ACa 368/09).

Ustalenie winy ma doniosłość dla innych rozstrzygnięć, w szczególności o zasądzeniu alimentów dla współmałżonka, a nawet ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym.

Orzeczenie o władzy rodzicielskiej

Sąd rozstrzyga ponadto o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i kontaktach rodziców z dzieckiem. O ile jest to zgodne z dobrem dziecka, sąd uwzględni pisemne porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po orzeczeniu separacji. Nawet jeśli małżonkowie nie przedstawili sądowi takiego porozumienia, nie jest wykluczone pozostawienie władzy rodzicielskiej obojgu małżonkom, a to z uwagi na prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców. Tą zasadą oraz nadrzędnością interesu dziecka nad interesem rodziców sąd powinien się przede wszystkim kierować, orzekając o władzy rodzicielskiej.

Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego z rodziców do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka. Są to przede wszystkim kwestie tak istotne, jak: wybór szkoły, decyzja o wyjeździe dziecka za granicę, czy konieczność leczenia. W każdym razie rozstrzygnięcie w przedmiocie władzy rodzicielskiej powinno być definitywne, jednoznaczne i wykonalne (por. wyrok SA w Białymstoku z 28 października 2010 r., I ACa 458/10).

Niezależnie od orzeczenia o władzy rodzicielskiej, sąd określa kontakty z rodziców z dzieckiem. Nawet porozumienie małżonków o sposobie utrzymywania kontaktów z dzieckiem po rozwodzie nie zwalnia sądu z obowiązku orzeczenia o tych kontaktach w wyroku (por. uchwała SN z 5 czerwca 2012 r., III CZP 72/11).

Koszty utrzymania i wychowania dziecka

Sąd rozstrzyga obligatoryjnie w orzeczeniu separacji, w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Obowiązku sądu w tym zakresie nie wyłącza zawarcie przez małżonków umowy co do realizacji obowiązku alimentacyjnego. Obowiązek alimentacyjny realizuje cel ekonomiczny, zapewniając uprawnionemu niezbędne środki materialne, ale też kształtuje właściwe zasady postępowania w rodzinie, wpływa na umocnienie łączących rodzinę więzi i kształtuje wzajemne relacje między jej członkami (por. uchwała SN z 24 lutego 2011 r., III CZP 134/10). Zasadą powinno być rozłożenie wspomnianego obowiązku na oboje rodziców. Ważne powody mogą jednak wyjątkowo uzasadniać zwolnienie jednego z rodziców od kosztów utrzymania dziecka. Obowiązek alimentacyjny rodziców wobec dziecka istnieje niezależnie od tego, czy dziecko znajduje się w niedostatku. Zakres obowiązku alimentacyjnego może być jednak zróżnicowany i zależy z jednej strony od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz – z drugiej – od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego.

Sposób korzystania z mieszkania

Sąd orzeka o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania przez czas wspólnego zamieszkiwania małżonków, o ile zajmują oni wspólne mieszkanie. Orzeczenie w tej kwestii uzasadnione jest przede wszystkim dobrem małoletnich dzieci. Wyjątkowo sąd może orzec eksmisję jednego z małżonków, w szczególności z powodu „rażącej naganności postępowania” (por. uchwała SN z 13 stycznia 1978 r., III CZP 30/77). Sąd orzeka o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania, o ile w chwili wydawania orzeczenia małżonkowie zajmują mieszkanie i faktycznie z niego korzystają.

Podział majątku

Orzeczenie separacji powoduje powstanie pomiędzy małżonkami ustroju rozdzielności majątkowej. Analogicznie jak w przypadku sprawy rozwodowej, sąd może dokonać podziału wspólnego majątku na wniosek jednego z małżonków, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu. Stan taki zaistnieje w szczególności wtedy, gdy pomiędzy małżonkami nie ma sporu co do składników i sposobu podziału majątku lub gdy wyjaśnienie spornych między stronami okoliczności bądź też takich okoliczności, które sąd obowiązany jest ustalić z urzędu, wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w ograniczonym przedmiotowo i czasowo zakresie (por. uchwała SN z 13 stycznia 1978 r., III CZP 30/77).


Adam Sroga
Radca prawny

Podstawa prawna:
art. 613 w zw. z art. 57i 58 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2017 r., poz. 682 z późn. zm.)