Światło dzienne ujrzał projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw
Wśród licznych propozycji zmian zamieszczono w nim tę dotyczącą sposobu wyznaczania składu orzekającego (art. 351 par. 1 k.p.k.) i konsekwencji jego naruszenia (art. 439 par. 1 pkt 2 k.p.k.). O ile zmiana tej pierwszej regulacji ma na pierwszy rzut oka charakter raczej kosmetyczny (ale niestety tak nie jest – o czym niżej), o tyle rewolucyjna jest druga: pomysł rozszerzenia katalogu tzw. bezwzględnych przyczyn odwoławczych o naruszenie art. 351 par. 1 i 2.
Otóż zgodnie z art. 439 par. 1 pkt 2 w planowanym brzmieniu sąd odwoławczy – niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów oraz wpływu stwierdzonego uchybienia na treść orzeczenia – uchyla zaskarżone orzeczenie m.in. wtedy, gdy sędzia lub sędziowie powołani do orzekania w sprawie zostali wyznaczeni „z pominięciem reguły wskazanej w art. 351 par. 1 k.p.k.”. Regułą tą – zarówno w proponowanym, jak i w aktualnym brzmieniu tego przepisu – jest wyznaczanie sędziego lub sędziów w kolejności według wpływu sprawy oraz jawnej dla stron listy sędziów danego sądu lub wydziału. Odstępstwo od takiego sposobu wyznaczenia sędziów dopuszczalne jest tylko z powodu choroby sędziego lub „innej usprawiedliwionej niemożności wykonywania obowiązków służbowych” (obecnie „z innej ważnej przyczyny”).
Innymi słowy zdanie pierwsze art. 351 par. 1 statuuje regułę, wedle której wyznacza się sędziego albo sędziów, zaś w zdaniu drugim tego paragrafu opisano wyjątkowe sytuacje, w których odstępstwo od reguły jest dopuszczalne. Wykładnia językowa obu wskazanych przepisów prowadzi zatem do paradoksalnego wniosku, że wyznaczenie sędziego albo sędziów zgodnie z art. 351 par. 1 zdanie 2 stanowić będzie w każdym wypadku bezwzględną przyczynę odwoławczą. Skoro bowiem zgodnie z proponowanym brzmieniem art. 439 par. 1 pkt 2 przyczyną uchylenia orzeczenia ma być wyznaczenie sędziego albo sędziów „z pominięciem reguły wskazanej w art.351 par. 1”, a regułę tę wyznacza data wpływu sprawy i jawna lista sędziów, to zgodne z prawem wyznaczenie sędziów według zdania drugiego tegoż przepisu skutkować musi uchyleniem orzeczenia. Rozwiązaniem tego problemu jest albo zmiana proponowanego art. 439 par. 1 pkt 2 poprzez wskazanie, że chodzi o wyznaczenie sędziego albo sędziów w sposób sprzeczny z art.351 par. 1 (bez odniesienia jedynie do reguły w nim zawartej), albo posiłkowanie się wykładnią celowościową przy dekodowaniu norm z art. 439 par. 1 pkt 2 k.p.k.
Ale z umieszeniem wśród katalogu przyczyn odwoławczych naruszenia art. 351 par. 1 k.p.k. wiąże się jeszcze inny problem. Nie kwestionując istotności tego, w jaki sposób wyznaczano sędziego albo sędziów – choćby z uwagi na konieczność budowania zaufania do sądu – nietrudno jednak wyobrazić sobie trudności w ustaleniu zaistnienia tej przyczyny odwoławczej. Obecne brzmienie art. 439 par. 1 pozwala na ustalenie – w znakomitej większości wypadków – wystąpienia bezwzględnych przyczyn odwoławczych na podstawie samej lektury akt sprawy. Z reguły nie ma potrzeby do sięgania po jakiekolwiek inne dokumenty. Tymczasem ustalenie, że sędziego albo sędziów wyznaczono wskutek odstąpienia od reguły z art. 351par. 1 zd.1 i uczyniono to z innego powodu niż choroba lub inna usprawiedliwiona niemożność wykonywania obowiązków służbowych, może być nie tylko utrudnione, ale też wybitnie ocenne. Co więcej, wymagać będzie badania innych, niż zawarte w aktach, dokumentów i innych niż wynikające z akt, okoliczności.
Przy tym proponowany kształt art. 351 par. 1 k.p.k. prowadzić może do rezultatów niepożądanych. Jeśli, przykładowo, jednemu z sędziów przydzielone zostaną zgodnie z regułą trzy sprawy po kilkaset tomów, a drugiemu trzy jednotomowe, to jakiekolwiek, nawet wyjątkowe działania zmierzające do wyrównania obciążenia, skutkować będą musiały uchyleniem orzeczenia. A co w sytuacji, kiedy sędziemu według kolejności wpływu przypadnie sprawa, w której nie może orzekać, choćby dlatego, że w innej sprawie zakończonej wydanym przez niego wyrokiem oceniał już materiał dowodowy tożsamy z tym z aktualnie mu przydzielonej (np. dwie odrębne sprawy oskarżonych działających wspólnie i w porozumieniu)? A co wówczas, kiedy sędziemu przypadałaby po uchyleniu wyroku sprawa, w której to on wydał uchylone orzeczenie (art. 40 par. 1pkt 7 k.p.k.)? Czy te sytuacje mieszczą się w zbiorze o nazwie „usprawiedliwiona niemożność wykonywania obowiązków służbowych”? Nadzwyczaj wątpliwe.
W związku z tym należałoby rozważyć pozostawienie art. 351 par. 1 w aktualnie obowiązującym brzmieniu (według którego odstępstwo od reguły możliwe jest z „innej ważnej przyczyny”) i zaniechanie modyfikacji art. 439 par. 1 pkt 2 w zakresie odnoszącym się do naruszenia art. 351 par. 1.
Do rozważenia pozostaje w tym kontekście kwestia stosownych przepisów zawartych w Regulaminie urzędowania sądów powszechnych i ich zgodności z art. 351 k.p.k. oraz zakresu desygnatów nazwy „usprawiedliwiona niemożność wykonywania obowiązków służbowych”.