Małżonkowie często nie mają świadomości, że separacja nie powoduje zawieszenia ustroju majątkowego istniejącego przed jej orzeczeniem, tylko jego "anulowanie" - piszą adw. Agnieszka Szczęsna-Krajewska i adw. Kamila Podwapińska.
Skutki orzeczonej między małżonkami separacji są zbliżone do skutków prawnych orzeczenia o rozwodzie. Powstaje bowiem między stronami nowy formalnoprawny stan, który zmienia sytuację małżonków i ich wzajemnych relacji w różnych obszarach.
Istotna, lecz często pomijana różnica pomiędzy orzeczeniem separacji, a rozwodu dotyczy skutków majątkowych dla małżonków. Ustawowym skutkiem orzeczenia rozwodu jest zawsze ustanie każdego istniejącego między stronami statusu majątkowego, niezależnie czy mówimy o ustawowej wspólności majątkowej czy ustanowionej uprzednio między małżonkami rozdzielności majątkowej.
Z kolei separacja, w aspekcie majątkowym, pociąga za sobą zawsze tylko jeden skutek – tj. ustanowienie pomiędzy stronami procesu stanu przymusowej rozdzielności majątkowej, przy czym taka rozdzielność majątkowa różni się od rozdzielności orzekanej na żądanie jednej lub obydwu stron postępowania.
Rozdzielność majątkowa powstała w wyniku orzeczenia separacji jest niemożliwa do modyfikacji na skutek żądania którejkolwiek ze stron lub na skutek małżeńskiej umowy majątkowej, co jednakże nie wyłącza w zupełności możliwości działania separowanych małżonków wspólnie jako np. wspólników spółki, którzy podejmowanymi działaniami tworzą poniekąd wspólny majątek.
Kwestia dotycząca statusu majątkowego małżonków po zniesieniu separacji choć uregulowana przepisami prawa, nie zawsze jest dla nich oczywista.
W każdym przypadku orzeczenie separacji wyklucza dalsze funkcjonowanie między małżonkami ustroju majątkowego istniejącego przed wydaniem orzeczenia, niezależnie czy był to ustrój ustawowy czy umowny. Wyjątkiem jest tu istnienie uprzednio stanu przymusowej rozdzielności majątkowej (na podstawie ustawy), chociażby w wyniku ubezwłasnowolnienia. Wówczas mówi się o kolejnej podstawie ustawowej rozdzielności majątkowej.
Kwestią istotną i często pomijaną przez małżonków jest to, że wydanie orzeczenia o zniesieniu separacji z mocy prawa powoduje powstanie pomiędzy stronami ustawowego ustroju wspólności majątkowej, bez konieczności odrębnego podnoszenia tej okoliczności przez sąd w treści orzeczenia. Stan ten powstaje ex lege podobnie jak stan ustawowej wspólności majątkowej małżonków po zawarciu związku małżeńskiego.
Powstanie ustroju wspólności majątkowej po zniesieniu separacji jest niezależne od tego jaki ustrój obowiązywał przed wydaniem orzeczenia w przedmiocie separacji. Separacja nie powoduje zawieszenia ustroju majątkowego istniejącego przed orzeczeniem separacji, tylko jego „anulowanie”. Zniesienie separacji powoduje w konsekwencji powstanie ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej z mocy art. 54 § 2 k.r.o. Rozdzielność majątkowa pozostanie między małżonkami po zniesieniu separacji wyłącznie w sytuacji, w której złożą w tym zakresie zgodny wniosek przez sądem orzekającym. Należy wyraźnie podkreślić, że po zniesieniu separacji małżonkowie nie wrócą do istniejących przed separacją umownych ustrojów majątkowych, czy innych zmian w ustroju majątkowym, które strony poczyniły przed orzeczeniem separacji.
Ważne jest natomiast, że dokonana w wyniku separacji ustawowa zmiana ustroju majątkowego nie wpływa na ważność i skuteczność czynności podjętych w poprzednio istniejącym ustroju majątkowym.
Małżonkowie muszą być świadomi przedstawionych wyżej zmian, dokonywanych w związku z separacją, gdyż istniejący stan majątkowy małżonków będących w separacji może mieć często istotne skutki na przyszłość np. w przypadku ustalenia prawa do renty rodzinnej. Stan rozdzielności majątkowej powoduje np., że przedmioty majątkowe nabyte po uprawomocnieniu się orzeczenia o separacji należą do majątku osobistego nabywcy, co oznacza, że z wyłączeniem sytuacji, w której przedmioty nabyte zostały przez małżonków na zasadach współwłasności w częściach ułamkowych, każdy z nich ma prawo dysponowania nabytymi przedmiotami samodzielnie. Przedmioty te nie wejdą automatycznie w skład majątku wspólnego po zniesieniu separacji i powstaniu między małżonkami wspólności ustawowej.
Powstały po zniesieniu separacji ustrój wspólności majątkowej obowiązuje na przyszłość, zatem obejmie przedmioty nabyte w czasie jej obowiązywania. Przedmioty czy prawa nabyte w czasie obowiązywania separacji mogą być następnie włączone do wspólności majątkowej małżeńskiej wolą małżonków zawierających stosowną umowę majątkową małżeńską o rozszerzeniu wspólności majątkowej, jednakże z uwzględnieniem ograniczeń wynikających z art. 49 k.r.o .
Posiadanie wiedzy w zakresie istniejącego aktualnego statusu majątkowego małżonków należy rozpatrywać w odniesieniu do skutków takiego ustroju wobec osób trzecich, gdyż wyrok prawomocny, a zatem i powstały ustrój majątkowy małżonków żyjących w separacji jak i ustrój majątkowy małżonków po zniesieniu separacji będzie odnosił skutek erga omnes.