Jarosław Iwanicki partner w kancelarii Allen & Overy, A. Pędzich Sp. K.

W dniu 9 maja 2008 roku Komisja Nadzoru Finansowego wydała zezwolenie na połączenie się w trybie art. 492 §1 Kodeku Spółek Handlowych AEGON Powszechnego Towarzystwa Emerytalnego S.A.
z Powszechnym Towarzystwem Emerytalnym Skarbiec Emerytura S.A. W wyniku tego połączenia,
z dniem 7 listopada 2008 roku nastąpi również konsolidacji otwartych funduszy emerytalnych zarządzanych dotychczas przez łączące się podmioty. W wyniku majowej decyzji KNF powstał piąty co do wielkości podmiot na rynku.

1. Rynek OFE w Polsce
Otwarte fundusze emerytalne (OFE) zostały powołane do życia w 1999 roku, w ramach reformy systemu ubezpieczeń – jednej z czterech wielkich reform rządu Jerzego Buzka. Z początkowej liczby 21 OFE na rynku do dnia dzisiejszego pozostało 14 (nie wliczając podlegającego likwidacji OFE Skarbiec Emerytura). Liczba działających na rynku OFE zmniejszyła się m.in. w wyniku transakcji konsolidacyjnych takich jak fuzje lub przejęcia zarządzaniem. Od 1999 r. w wyniku przejęcia zarządzania OFE lub połączenia powszechnych towarzystw 7 powszechnych towarzystw, a w konsekwencji 7 OFE uległo likwidacji.
Nie licząc majowej decyzji KNF, ostatnia pozytywna decyzja konsolidacyjna została wydana 13 września 2004 roku. W jej wyniku Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych (poprzednik KNF) zezwoliła na przejęcie zarządzania Otwartym Funduszem Emerytalnym Kredyt Banku przez Powszechne Towarzystwo Emerytalne POLSAT S.A. Z kolei ostatnia decyzja zezwalająca na połączenie towarzystw emerytalnych miała miejsce w maju 2002 roku gdy Powszechne Towarzystwo Emerytalne Skarbiec Emerytura S.A połączyło się z Powszechnym Towarzystwem Emerytalnym BIG Banku Gdańskiego S.A. Jak widać z powyższego na kolejna pozytywną decyzję zezwalającą na konsolidację na rynku trzeba było czekać aż 4 lata.
2. Motywy konsolidacji otwartych funduszy emerytalnych
Specyfika transakcji konsolidacyjnych na rynku emerytalnym, wynika z rozwiązań przyjętych przez naszego ustawodawcę i polega na tym, iż wprawdzie podmiotami konsolidacji są powszechne towarzystwa emerytalne (PTE), to przedmiotem fuzji są również fundusze emerytalne zarządzane przez łączące się podmioty.
Konsolidacja PTE i OFE niesie ze sobą nie tylko dobrodziejstwa efektu synergii dla łączących się towarzystw, ale również wymierne efekty dla członków łączących się OFE. Połączone fundusze, czerpiące
z doświadczeń połączonych towarzystw, mają dużą szansę na poprawę swoich wyników inwestycyjnych,
a co za tym idzie na pomnożenie pieniędzy swoich członków. Ponadto, jest wysoce prawdopodobne, iż członkowie połączonych funduszy zyskają na obniżeniu opłat za zarządzanie funduszem pobieranych przez towarzystwo, jak również na obniżeniu opłaty od składki.

3. Fuzja pod czujnym okiem nadzoru
Proces integracji towarzystw emerytalnych badany jest dwutorowo. Po pierwsze jako transakcja odbywająca się na rynku regulowanym podlega kontroli Komisji Nadzoru Finansowego, a ponadto jak każdy proces konsolidacyjny podlega zgłoszeniu do Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.
Rolą Prezesa UOKiK jest stwierdzenie czy w wyniku planowanej fuzji nie nastąpi nadmierna koncentracja

i uzyskanie przez powstały podmiot pozycji dominującej, powodującej istotne ograniczenie konkurencji na rynku.
Z kolei KNF bada proces integracji towarzystw w sposób bardziej kompleksowy. Analiza organu nadzoru nie ogranicza się jedynie do łączących się podmiotów ale dotyczy również, a może nawet przede wszystkim, akcjonariuszy łączących się towarzystw. Kwestią priorytetową jest dla KNF dawanie przez akcjonariuszy łączących się towarzystw rękojmi prowadzenia spraw towarzystwa w sposób zgodny z interesem członków OFE. Ponadto, zgodnie z art. 68 ust. 8 pkt. 6, KNF sprawdza, czy wydanie ewentualnego zezwolenia nie pozostaje w sprzeczności z interesem członków OFE lub "innym dobrem publicznym".
Cytowana powyżej negatywna przesłanka fuzji wyposaża Komisję Nadzoru Finansowego w bardzo użyteczne narzędzie regulacji rynku OFE. Tak ogólnie sformułowana przesłanka negatywna pozwala KNF na skuteczne blokowanie fuzji, która z jakiś powodów jest sprzeczna z wizją rynku prezentowaną przez KNF. Jeśli bowiem przyjmiemy, że Komisja Nadzoru Finansowego jest nie tylko organem nadzoru nad rynkiem emerytalnym, ale również jego regulatorem, to w sposób naturalny musimy przyjąć, iż posiada jakąś z góry określoną wizję rynku otwartych funduszy emerytalnych. A jeżeli tak, to musi posiadać kompetencje do takiego kształtowania rynku, aby jego kształt pokrywał się z wizją Komisji.
Wprawdzie Ustawa wprost nie wyposaża KNF w uprawnienie do badania poziomu koncentracji na rynku OFE, to nie sposób odmówić Komisji prawa do przeprowadzenia takiego badania,. Jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, iż KNF ma stać na straży interesów członków OFE jak również dbać o „inne dobra publiczne” to należy przyznać, iż Komisja ma prawo badać każdy aspekt konsolidacji, który może mieć wpływ na interesy członków otwartych funduszy emerytalnych, w tym również poziom koncentracji rynku. Badanie poziomu koncentracji na rynku OFE przez Komisję nie służy dublowaniu analizy przeprowadzonej już przez Prezesa UOKiK lecz zapewnia KNF skuteczny wpływ na poziom koncentracji rynku PTE i OFE.
4. Czy rynkowi OFE grozi Oligopol?
Biorąc powyższe pod uwagę, należy raczej wykluczyć możliwości powstania na polskim rynku towarzystw emerytalnych oligopolu a tym bardziej monopolu. KNF czuwa aby zarówno rynek towarzystw emerytalnych i otwartych funduszy emerytalnych był rynkiem zapewniającym właściwy poziom konkurencji. Wprawdzie na dzień dzisiejszy czterech czołowych graczy rynku posiada prawie 70 % udział we wszystkich aktywach zebranych przez otwarte fundusze emerytalne, to jednak nie można mówić o rynku zmonopolizowanym lub rynku oligopolistycznym. Majowa decyzja KNF umożliwiła powstanie 5 co wielkości gracza na rynku, co potwierdza teorię, że zależy jej na zachowaniu równowagi na rynku.
W zasadzie niemożliwe wydaję się aby w przyszłości Komisja Nadzoru Finansowego zgodziła się na jakiekolwiek działania koncentracyjne ze strony dużych graczy. Niewykluczone jest natomiast, że KNF może dać zielone światło dla konsolidacji małych i średnich towarzystw. W związku z tym, iż zarówno Komisja Nadzoru Finansowego jak i jej poprzedniczki Urząd Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi (UNFE) i Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych (KNUiFE) nie przedstawiły nigdy w sposób wyraźny swojej wizji rynku OFE trudno przewidzieć jaki kształt rynku, obecny organ nadzoru uważa za pożądany.
Zdaniem autorów, zezwolenie na koncentrację małych i średnich uczestników rynku pozwoli w sposób skutecznych uchronić polski rynek towarzystw emerytalnych przed oligopolem, a tym samym spowodować zwiększenie konkurencji na rynku.