Krajowa Rada Sądownictwa wydała opinię w przedmiocie projektu nowelizacji ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, który wprowadza jednolitą, uproszczoną procedurę, umożliwijącą równoważne traktowanie wszystkich środków stosowanych wobec nieletnich.

Projekt ustawy o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich i ustawy- Prawo o ustroju sądów powszechnych jest już kolejną próbą zmiany prawa dotyczącego postępowania wobec nieletnich. Postępowanie to wymaga dostosowania do obecnych realiów społecznych. Obecny projekt uwzględnia krytykę poprzednich projektów dokonaną przez Krajową Radę Sądownictwa. Realizuje to przez odejście od części rozwiązań, takich jak wzmocnienie represji o charakterze prawnokarnym. Rozwiązania te zastąpiono postępowaniem o charakterze cywilistycznym, z wyraźnie wyeksponowaną pozycją nieletniego.

Jednolita procedura w sprawach nieletnich

Zdaniem Rady jedną z najważniejszych zmian jest wprowadzenie jednolitej procedury w sprawach nieletnich. Projekt upraszcza procedurę, która dzięki temu zyskuje na przejrzystości. Wprowadzenie jednolitej procedury umożliwia równoważne traktowanie wszystkich środków stosowanych wobec nieletnich. Zrezygnowano z podziału środków stosowanych wobec nieletnich na wychowawcze i poprawcze, co jest właściwe ze względu na to, że wobec nieletnich nie powinno się stosować środków według hierarchii dolegliwości czy surowości, a jedynie według ich skuteczności dla osiągnięcia celu w postaci wychowania (resocjalizacji).

Procedura cywilna postępowania nieprocesowego właściwa do spraw nieletnich

Kolejną ważną zmianą jest wybór procedury cywilnej postępowania nieprocesowego jako właściwej do spraw nieletnich. Rada podnosi, że odpowiedzialność nieletnich nie jest oparta na zasadzie winy, ponieważ dziecku nie można przypisać jej w ujęciu prawnokarnym. Celem postępowania wobec nieletnich jest ich wychowanie, „readaptacja”, lub wręcz resocjalizacja, a nie ich ukaranie. Stosowanie zatem środków typowych dla prawa karnego jest niewłaściwe i przede wszystkim nieskuteczne. Powoduje jedynie zbędną stygmatyzację nieletnich.
Projekt obejmuje też wszystkie wykroczenia. Obecne uregulowania określają, że „czynem karalnym” są przestępstwa i niektóre wykroczenia. Rada podnosi, że popełnianie wykroczeń, nawet jeżeli są błahe, jest przejawem niewłaściwego stosunku nieletniego do norm społecznych, a więc demoralizacji i należy reagować prawnie na takie zachowania. W świetle powyższego ważne jest zawarte w projekcie objęcie ustawą wszystkich wykroczeń. Ustawa ma również zastąpić pojęcie „czyn karalny” pojęciem „czyn zabroniony”.
Projektem uregulowano również problematykę zatrzymania nieletniego w Policyjnej Izbie Dziecka. Obecnie istnieje luka prawna w tym zakresie, co utrudnia postępowanie, gdy np. istnieje konieczność przekonwojowania nieletniego.

Koniec z warunkowym zawieszeniem umieszczenia w zakładzie poprawczym

KRS pozytywnie ocenia również wzmocnienie pozycji instytucji uczestniczących w wychowaniu nieletniego, możliwość ponawiania kary nałożonej na rodziców wraz z podwyższeniem wysokości kary pieniężnej oraz rezygnację z możliwości warunkowego zawieszenia wykonania środka w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym. Orzeczenie tego środka powinno następować tylko wtedy, gdy jego wykonanie jest niezbędne. W innych wypadkach należy stosować inne środki wychowania. Jeśli zaś nieletni dopuścił się czynu, za który należy orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym, jego stopień demoralizacji jest na tyle duży, że sama groźba „odwieszenia” wykonania orzeczenia o umieszczeniu w zakładzie poprawczym nie będzie oddziaływała wystarczająco wychowawczo.

W ocenie KRS równie ważna jest również rezygnacja z możliwości wymierzenia sprawcy kary w miejsce wykonania orzeczonego środka poprawczego, lub z możliwości orzeczenia kary zamiast środka poprawczego. Karę stosuje się bowiem, wobec dorosłego sprawcy, a więc takiego, któremu można przypisać winę. Jeżeli czynu dokonał nieletni, nie powinno się mieć możliwości ex post wymierzenia mu kary skoro nie można uznać, że w momencie czynu działał w warunkach zawinienia. Nie można karać kogoś kto w momencie czynu nie podlegał karze, uderza to bowiem w podstawowe zasady prawa.

Rozwiązania skrytykowane przez KRS

Pierwszym niezaakceptowanym przez Krajową Radę Sądownictwa rozwiązaniem nowego projektu ustawy, jest instytucja pełnomocnika nieletniego. W ocenie Rady lepszym rozwiązaniem jest obecnie funkcjonująca instytucja obrońcy. Obrońca, może działać tylko na korzyść osoby, której broni. Posiadanie obrońcy stanowi jedną z podstawowych gwarancji procesowych.
Okoliczność, że postępowanie w sprawach nieletnich nie jest ukierunkowane na ukaranie, nie zmienia faktu, że orzeczenie wobec nieletniego środka wychowawczego ingeruje w jego prawa osobiste, i ogranicza realnie jego wolność. Umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym czy schronisku, realnie pozbawia go wolności, mimo iż nie stanowi sankcji karnej. Mimo iż postępowanie toczy się według przepisów o postępowaniu opiekuńczym, ma pewne aspekty prawnokarne. Jeżeli bowiem postępowanie sądowe może potencjalnie doprowadzić do tego, że człowiek utraci swobodę poruszania się, albo zostaną na niego nałożone prawne obowiązki dotyczące sfery jego wolności osobistej, powinien mieć obrońcę, nie pełnomocnika. Ponadto co do zasady, postępowania cywilne są wszczynane z inicjatywy podmiotu równorzędnego (powoda, wnioskodawcy), a postępowanie w sprawach nieletnich podejmuje się, przeciwko osobie, z urzędu, a więc czyni to organ władzy państwowej.
Trudno zatem mówić, by było to typowe postępowanie cywilne, więc nie może być mowy o zachowaniu wszystkich typowych instytucji cywilnoprawnych. Instytucja pełnomocnika w ujęciu k.p.c. jest niedostosowana do specyfiki postępowania w sprawach nieletnich, a instytucja obrońcy sprawdzała się dotąd dobrze.

Należy zróżnicować mediację w sprawach nieletnich i osób dorosłych

Kolejnym nietrafionym rozwiązaniem w ocenie KRS, jest sposób mediacji. Może ona się przyczynić bowiem, do przewlekłości postępowania. Wadliwym bowiem rozwiązaniem jest, by sąd rodzinny wstrzymywał się z zakończeniem procesu do czasu wykonania ugody.
Mediacja w sprawach nieletnich powinna zostać uregulowana odmiennie, aniżeli w sprawach osób dorosłych, należy bowiem położyć nacisk na jej charakter wychowawczy, a nie naprawczy.
KRS podnosi w swojej opinii również konieczność uregulowania kwestii jurysdykcji krajowej w sprawach nieletnich. Obecne uregulowania są mało przejrzyste, a ustalenie jurysdykcji z dotychczasowej ustawy- niewystarczające.
Zdaniem KRS zaniepokojenie budzi fakt, że tak ważny akt prawny, jak Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich, jest nowelizowany fragmentarycznie, a prace nad różnymi częściami nowelizacji trwają w różnych organach i nie są spójne. W ocenie KRS powstałą ideę opracowania kodeksu nieletnich należy uznać za słuszną i godną kontynuacji.
Roma Opoka
Zobacz także:

Projekt nowelizacji k.c. uwzględnia darowiznę na wypadek śmierci

RPO za usprawnieniem funkcjonowania rodzinnych ośrodków diagnostyczno - konsultacyjnych

Ustawa żłobkowa podpisana przez prezydenta