Powód, pozwany czy uczestnik postępowania mogą się domagać odsunięcia od sprawy konkretnych osób, ale nie całego sądu.
Gdy strona uzna, że sędzia jest nieobiektywny, a jego bezstronność budzi wątpliwości, bo np. faworyzuje jej przeciwnika procesowego, to może złożyć wniosek o wyłączenie go. Zdarza się też, że sędzia zostaje wyłączony z mocy ustawy, na przykład z powodu powiązań z podmiotami postępowania.
Jeżeli zachodzą bezwzględne przyczyny wyłączenia sędziego z urzędu, a on dalej prowadzi sprawę, mimo że sam powinien domagać się odsunięcia, to postępowanie zostaje uznane za nieważne, co będzie stanowiło podstawę wniesienia skargi o jego wznowienie.
Od prowadzenia sprawy mogą zostać wyłączeni także ławnik i referendarz. Strony mogą się domagać, aby w postępowaniu cywilnym nie brał udziału konkretny prokurator, a także żądać zmiany biegłego, który sporządza opinię, i protokolanta.

Bezwzględne odsunięcie

Kodeks postępowania cywilnego wyszczególnia przypadki, w których wyłączenie sędziego następuje z mocy ustawy. Przyczyną mogą być związki sędziego z podmiotami postępowania bądź względy przedmiotowe, np. gdy brał udział w wydawaniu zaskarżonego orzeczenia.
Sędzia nie może orzekać w sprawie, gdzie jest powodem lub pozwanym, uczestnikiem postępowania nieprocesowego, interwenientem ubocznym albo pozostaje ze stroną w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziałuje na jego prawa i obowiązki. Zostanie też wyłączony z wyrokowania w sprawie swojego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych do czwartego stopnia i powinowatych bocznych do drugiego stopnia, a także w sprawach osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli.
Przyczyną bezwzględnego wyłączenia mogą być też powiązania z przedstawicielami ustawowymi lub pełnomocnikami stron, uczestników i interwenientów. Powody wyłączenia trwają po ustaniu małżeństwa sędziego, stosunku przysposobienia, opieki lub kurateli.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przeważa pogląd, że sędzia musi zostać wyłączony nawet wówczas, gdy osoby, z którymi sędzia jest powiązany, wchodzą w skład organów powołanych do działania w imieniu podmiotów postępowania np. osób prawnych lub innych podmiotów niemających osobowości prawnej (uchwała SN z 9 lutego 2000 r. w sprawie sygn. akt III CZP 37/99).

Powiązania zawodowe

Wyłączenie z urzędu nastąpi także w sprawach, w których sędzia był albo jest pełnomocnikiem, radcą prawnym jednej ze stron (gdy występował w takim charakterze zarówno przed sądem, jak i poza nim) albo brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia (wyroku, postanowienia, zarządzenia) w niższej instancji (nie tylko bezpośrednio niższej). Chodzi o orzeczenia, które zostały zaskarżone, bo strona (albo uczestnik postępowania) zakwestionowała ich trafność i będą rozpoznawane przez sąd II instancji lub SN.
Przyczyną wyłączenia jest też udział w sporządzaniu aktu prawnego, wówczas gdy sprawa toczy się o ustalenie jego ważności (np. aktu notarialnego i stanu cywilnego, umowy prywatnej, testamentu, umowy kupna sprzedaży nieruchomości bądź aktu administracyjno prawnego, bo np. brał udział przy ich wydawaniu, pełniąc funkcję notariusza lub urzędnika stanu cywilnego, albo wcześniej badał ważność tego aktu w innym postępowaniu sądowym lub pozasądowym).
Powodem odsunięcia może być to, że w konkretnej sprawie sędzia występował wcześniej jako prokurator (zarówno w sprawie cywilnej, jak i karnej, która jest związana z rozpatrywaną obecnie sprawą cywilną, np. dotyczy powództwa za szkodę spowodowaną wypadkiem samochodowym), bądź brał udział w wydaniu orzeczenia w sprawie o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem.
Wyłączenie z urzędu nastąpi wówczas, gdy sędzia ma orzekać co do skargi o wznowienie, a brał udział w wydaniu orzeczenia objętego skargą.
Bezstronność sędziego może budzić wątpliwości uczestników procesu albo osób spoza tego grona ze względu na łączący go stosunek osobisty ze stroną, albo z jej przedstawicielem ustawowym. Chodzi zarówno o stosunki emocjonalne (pozytywne i negatywne, np. przyjaźń lub nienawiść, które mogły powstać dopiero w toku postępowania), jak i natury gospodarczej, np. powiązania kredytowe czy zależność służbową. Wtedy wyłączenie sędziego następuje na jego żądanie lub na wniosek strony, uczestnika postępowania, interwenienta ubocznego i ich przedstawicieli.
Sąd Najwyższy uznał, że nie można wystąpić z wnioskiem o wyłączenie sędziego, powołując się wyłącznie na to, że podczas procesu narusza procedury bądź ocenia przedstawione dowody (orzeczenie z 24 marca 1966 r., sygn. akt II 9Z 15/66).
Możliwe jest wyłączenie wszystkich sędziów z danego sądu, ale należy uzasadniać osobno wnioski w sprawie każdego z nich. Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy w postanowieniu z 3 lipca 2004 r. (sygn. akt III CZP 97/04).
Gdy wszystkie wnioski zostaną załatwione pozytywnie, to dojdzie do wyłączenia całego sądu i wówczas ten wyższej instancji na posiedzeniu niejawnym wyznaczy inny do rozpoznania sprawy. Np. sąd okręgowy wyznaczy inny rejonowy, a apelacyjny inny okręgowy.

Właściwy wniosek

Wniosek należy złożyć w formie pisma procesowego na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, który rozpoznaje sprawę. Należy wskazać konkretnego sędziego podlegającego wyłączeniu, lecz nie wolno domagać się wyłączenia całego sądu. Wniosek bez podania nazwisk konkretnych sędziów zostanie odrzucony. Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 8 grudnia 1999 r. w sprawie sygn. akt III AO 54/99.
Należy też podać przyczynę wyłączenia i uprawdopodobnić ją (przytoczyć okoliczności faktyczne i dowody uzasadniające tę przyczynę). Może to być jedna z przyczyn uzasadniających bezwzględne wyłączenie sędziego bądź też wskazująca na brak bezstronności.
Gdy wnioskodawca wymienia przyczyny uzasadniające wyłączenie sędziego z urzędu, to może zrobić to bez ograniczeń na każdym etapie postępowania. Taki wniosek składa, gdy zachodzą wątpliwości, czy zaistniała ustawowa przyczyna, na którą się powołuje. Ograniczenia dotyczą wniosku uzasadnionego brakiem bezstronności. Może on zostać zgłoszony przed przystąpieniem do rozprawy lub przed posiedzeniem merytorycznym w postępowaniu nieprocesowym.
Wyłączenia sędziego może się domagać również strona, która przystąpiła do rozprawy, ale tylko pod warunkiem że uprawdopodobni powstanie przyczyny wyłączenia później bądź wykaże, że dopiero później dowiedziała się o niej albo o tym, który sędzia rozpoznaje sprawę.

Dozwolone czynności

Gdy wpłynie wniosek o wyłączenie, to aż do rozstrzygnięcia go sędzia może tylko wykonywać czynności niecierpiące zwłoki, aby strona (uczestnik postępowania) nie poniosła szkody, bądź takie, których niepodjęcie (np. w razie braku zabezpieczenia dowodów) utrudni bądź uniemożliwi właściwe rozstrzygnięcie sprawy albo wykonanie orzeczenia. Jeżeli sędzia podejmie inne czynności, to wprawdzie nie spowoduje nieważności postępowania, ale uchybienie procesowe, którego się dopuści, może wpłynąć na wynik sprawy, gdy wniosek o wyłączenie był uzasadniony. W przeciwnym razie wszystkie czynności sędziego pozostają skuteczne. O tym, że zachodzą podstawy wyłączenia, najczęściej wie sam sędzia. Wtedy powinien zawiadomić o tym instytucję, w której się toczy sprawa, i wstrzymać się od udziału w niej.
Postanowienie o wyłączeniu wydaje się w składzie trzech sędziów zawodowych, po złożeniu wyjaśnień przez zainteresowanego. Mogą to być sędziowie z innych wydziałów. Sąd może rozpoznać wniosek na posiedzeniu niejawnym bez udziału wnioskodawcy. Może się zdarzyć, że w sądzie nie będzie dostatecznej liczby sędziów zawodowych, aby rozstrzygnąć wniosek, bo nie mogą orzekać ci, którzy sami podlegają wyłączeniu. Wtedy postanowienie wyda sąd przełożony nad sądem, w którym wystąpiły takie braki kadrowe.
Jeżeli strona złoży ponownie wniosek o wyłączenie sędziego i oprze go na tych samych okolicznościach albo jej wniosek będzie oczywiście bezzasadny, to wówczas sąd go odrzuci.
Może go rozstrzygnąć na posiedzeniu niejawnym. Sędzia, którego on dotyczy, nie musi składać wyjaśnień. Można złożyć wniosek dotyczący tego samego sędziego i oprzeć go na innych przesłankach. Sąd ma obowiązek go rozpoznać.

PRZYKŁAD

Czy zawsze udział sędziego w sprawie decyduje o jego wyłączeniu

Zdarza się, że sędzia bierze udział w sprawie, ale nie uczestniczy przy wyrokowaniu i nie ma wpływu na treść orzeczenia. Jego nazwisko wprawdzie przewija się w aktach sprawy w związku z wykonaniem konkretnych czynności, ale nie widnieje pod sentencją. Czy strona może się domagać uznania tych czynności za nieważne i ponownego rozpoznania sprawy z uwagi na to, że sędzia nie został wyłączony?

Nie. Podczas prowadzenia sprawy zdarzają się przypadki, w których nie można się domagać wyłączenia sędziego mimo jego udziału na jakimś wcześniejszym etapie postępowania w tej sprawie. O takich wyjątkach można mówić, opierając się na stanowisku Sądu Najwyższego zajętego w konkretnych sprawach. Na przykład sędzia, który wydał zaskarżony wyrok, nie zostaje wyłączony od wykonywania w tej samej instancji czynności, które zostały podjęte w związku z zaskarżeniem orzeczenia. Dlatego ma prawo brać udział w wydaniu postanowienia o odrzuceniu skargi kasacyjnej przez sąd drugiej instancji (takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 20 maja 2005 r. w sprawie sygn. akt III CZ 11/05), a także przy rozpoznawaniu zarzutów od wydanego przez niego nakazu zapłaty (orzeczenie SN z 18 marca 2005 r. w sprawie sygn. akt III CZP 97/04).

O wyłączeniu sędziego nie może być również mowy wówczas, gdy brał udział tylko częściowo w postępowaniu rozpoznawczym, np. jedynie przeprowadził postępowanie dowodowe, ale nie uczestniczył w podejmowaniu decyzji mających wpływ na zaskarżone orzeczenie (wyrok lub postanowienie).

Wzór wniosku

Warszawa, 18 września 2013 r.

Do Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy

Wydział Cywilny w Warszawie

Powód: Władysław Mąka

PESEL 74080303246

zam. w Warszawie, ul. Staromostowa 71 m. 33

Pozwany: Franciszek Bąk

PESEL 79010203200

zam. w Warszawie, ul. Łotewska 81 m. 102

Sygn. akt VC 280/13

Wniosek o wyłączenie sędziego

Wnoszę o:

1) wyłączenie sędziego rejonowego Gniewomira Sępa od udziału w sprawie powoda przeciwko pozwanemu o zapłatę.

Uzasadnienie

Wniosek o wyłączenie sędziego Gniewomira Sępa uzasadniam tym, że nie gwarantuje on prowadzenia mojej sprawy w sposób bezstronny. Jest on konkubentem córki pozwanego – Natalii Bąk i oboje razem mieszkają w domu należącym do Franciszka Bąka. W dodatku pozwany chwalił się przed żoną powoda, że sędzia pouczał go, w jaki sposób ma się bronić przed zarzutami pozwu o zapłatę.

Między pozwanym a sędzią zachodzi więc stosunek osobisty tego rodzaju, że powstają uzasadnione wątpliwości co do jego bezstronności.

Władysław Mąka

(własnoręczny podpis)

Załączniki:

1) odpis pisma

Podstawa prawna

Art. 48–54 ustawy z 17 listopada 1964 r. (Dz.U. nr 43, poz. 296 z późn. zm.).