Darowanie mieszkania dzieciom czy wyprzedaż firmowego majątku po zaniżonych cenach to typowe przykłady zabiegów, jakich dopuszczają się dłużnicy w obawie przed egzekucją komorniczą. Celowe wyzbywanie się majątku czy pozorne czynności mające na celu jego ukrycie w rękach zaufanych osób to działania na szkodę wierzycieli, które mają doprowadzić do udaremnienia przyszłej egzekucji długu. Tego rodzaju bezprawne działania nie pozostają bez konsekwencji.
Podstawowym rozwiązaniem mającym na celu ochronę wierzycieli przed nieuczciwymi dłużnikami jest skarga pauliańska (art. 527 k.c.).
Potrzeba regulacji podyktowana jest nierzadkim występowaniem w praktyce przypadków celowego uchylania się dłużników od spełniania swoich zobowiązań. W takiej sytuacji wierzyciel pozbawiony jest wpływu na czynności prawne dokonywane przez swoich dłużników, a w konsekwencji przyjmuje na siebie ryzyko ich późniejszej niewypłacalności. Z reguły ryzyko takie jest nierozerwalnie związane z prowadzeniem działalności gospodarczej i powinno być wkalkulowane w działalność podmiotów gospodarczych.

Przesłanki ochrony

Sytuacja wygląda jednak inaczej, w przypadku gdy dłużnicy – po zaciągnięciu zobowiązań – celowo dokonują czynności, które powodują ich niewypłacalność ze szkodą dla wierzycieli.
Przedmiotem ochrony jest istniejąca i zaskarżalna wierzytelność pieniężna, której wysokość nie musi być wcale ostatecznie sprecyzowana. Wierzytelność nie musi też być wymagalna ani stwierdzona wyrokiem. Przedmiotem zaskarżenia w drodze skargi pauliańskiej może być jednak tylko czynność prawna rzeczywiście dokonana przez dłużnika. I to taka, która powoduje lub pogłębia stan jego niewypłacalności i równocześnie przynosi korzyść majątkową osobie trzeciej. Inne działania dłużnika nie będą więc podstawą do zastosowania skargi pauliańskiej.
Artykuł 527 i następne kodeksu cywilnego przewidują ochronę wierzyciela w przypadku dokonania przez dłużnika czynności prawnej z jego pokrzywdzeniem. Z takiej ochrony może skorzystać każdy: zarówno zwykły kontrahent, jak również podmioty gospodarcze – od przedsiębiorcy jednoosobowego, przez osobowe spółki handlowe (np. spółka jawna) do spółek z ograniczoną odpowiedzialnością czy spółek akcyjnych. To samo dotyczy dłużnika: skargę pauliańską można wytoczyć zarówno wobec osoby fizycznej, jak również przedsiębiorcy.
Kodeks cywilny precyzuje, że czynnością prawną dokonaną z pokrzywdzeniem wierzycieli jest czynność prawna, wskutek której dłużnik stał się niewypłacalny albo też stał się niewypłacalny w większym stopniu, niż był przed jej dokonaniem. Przepis ten obejmuje więc także sytuację, gdy wierzyciel i tak nie miał szans na odzyskanie całej swojej wierzytelności, ale czynność prawna dokonana przez dłużnika jeszcze bardziej te szanse zmniejszyła.
Nieważne z punktu widzenia dopuszczalności skargi jest to, czy w momencie dokonania czynności prawnej przez dłużnika wierzytelność wierzyciela była już wymagalna, a więc wymagała spłaty. Ustawa nie ogranicza także pojęcia dłużnika, co powoduje, iż należy przyjąć, że także czynności prawne poręczycieli dokonane z pokrzywdzeniem wierzycieli mogą być przedmiotem skargi.
Przepisy kodeksu cywilnego dodatkowo wymagają, aby na podstawie czynności prawnej dłużnika osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową. Niezbędnymi przesłankami umożliwiającymi skorzystanie przez wierzyciela ze skargi pauliańskiej jest też świadomość dłużnika, że działa on z pokrzywdzeniem wierzycieli, oraz to, że osoba trzecia, która nabywa korzyść majątkową na podstawie czynności prawnej dłużnika, wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć o postępowaniu dłużnika.
W pewnych sytuacjach przepisy wprowadzają również uproszczenia dowodowe mające na celu skuteczne skorzystanie ze skargi. Dzieje się tak m.in. w przypadkach, gdy osobą, która uzyskała korzyść majątkową na skutek czynności prawnych dłużnika, jest ktoś pozostający z nim w bliskim stosunku albo przedsiębiorca będący z nim w stałych kontaktach gospodarczych.
Domniemywa się wtedy, że osoba taka wiedziała, że dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Jest to domniemanie wzruszalne, co oznacza, że można je przed sądem obalić. Jednak ciężar takiego przeciwdowodu spoczywa na osobie trzeciej: wierzyciel nie musi więc udowodnić świadomości tego, kto uzyskał korzyść; to ten, który ją uzyskał, winien dowieść, że nie był świadomy działań dłużnika.
Ostatnim wymogiem, który ustawa stawia przed wierzycielem, jest dotrzymanie terminu, w ciągu którego może on żądać uznania czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną: wierzyciel nie może domagać się tego po upływie pięciu lat od daty takiej czynności.

Postępowanie sądowe

Dochodzenie ochrony przez wierzyciela, który został pokrzywdzony dokonaniem przez dłużnika czynności prawnej, następuje w drodze procesu. Stroną powodową jest wierzyciel, który żąda uznania za bezskuteczną w stosunku do niego czynności prawnej dłużnika. Pozwanym będzie natomiast osoba trzecia, z którą dłużnik dokonał czynności i która uzyskała korzyść majątkową.
W sytuacji gdy osoba trzecia rozporządziła już uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło. Skuteczne dochodzenie roszczenia wymaga wówczas jednak wykazania, iż ta kolejna osoba wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną (lub też rozporządzenie było nieodpłatne).
Wyrok, który zapadł w postępowaniu o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną, w stosunku do wierzyciela ma ten skutek, że może on z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej dochodzić zaspokojenia swoich roszczeń z przedmiotów, które wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły. Prawo to może też zostać ujawnione w księdze wieczystej, jeżeli przedmiotem zaskarżenia była czynność prawna dotycząca nieruchomości.
Należy jednak pamiętać, że prowadzona przez wierzyciela egzekucja będzie ograniczona tylko do tych przedmiotów, o które uszczuplił się majątek dłużnika. Wierzyciel nie ma więc zatem prawa dochodzenia należności z całego majątku osoby trzeciej.
Podstawowym rozwiązaniem mającym chronić wierzycieli przed dłużnikami jest skarga pauliańska
PRZYKŁAD

Podważać można rozmaite czynności

Franiszek J. dwa lata temu pożyczył pieniądze znajomemu. Był przekonany, że odda je w umówionym terminie. Tak się jednak nie stało. Sprawa trafiła do sądu, wydał nakaz zapłaty. Orzeczenie uprawomocniło się. W trakcie egzekucji okazało się jednak, że dłużnik nie posiada majątku, bo go wyprzedał. W takim przypadku w procesie o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną należy udowodnić działanie z zamiarem pokrzywdzenia wierzyciela. Przepisy precyzują, kiedy czynność prawna dłużnika jest dokonana z takim pokrzywdzeniem. W praktyce mogą to być czynności jednostronne, dwustronne, odpłatne i nieodpłatne, wyraźne i dorozumiane, niezależnie od tego, do jakiego typu umów należą. Można się też domagać uznania za bezskuteczne nawet zaniechania przez dłużnika dokonania czynności prawnej. Ważne jest to, by takie zaniechanie doprowadziło do uszczuplenia jego majątku.

Wzór pozwu

Kutno, 7 maja 2013 r.

Do Sądu Rejonowego

Wydział Cywilny w Kutnie

Powód: Jan Nowak

ul. Długa 10

99–300 Kutno

Pozwany: Kamil Kowalski

ul. Warszawska 4

99–300 Kutno

Wartość przedmiotu sporu: 10 000 zł

POZEWo uznanie za bezskuteczną czynności prawnej

W imieniu własnym wnoszę o:

1) uznanie za bezskuteczną – w stosunku do pokrzywdzonego Jana Nowaka – umowy sprzedaży samochodu osobowego marki Volkswagen, nr rej. PO 12345, z 15 marca 2013 r., zawartej przez pozwanego i dłużnika Marka Kowalskiego z pokrzywdzeniem powoda, któremu przysługuje wierzytelność w wysokości 15 000 zł z ustawowymi odsetkami, ustalona wyrokiem Sądu Rejonowego w Kutnie z 10 grudnia 2012 r., sygn. akt I C 555/11,

2) przeprowadzenie dowodów powołanych w treści pozwu na okoliczności tam wskazane, w tym dowodów z zeznań świadka Mateusza Kowalskiego (wezwanie na adres ul. Długa 8, 99–300 Kutno)

3) zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kosztów procesu według norm przepisanych.

UZASADNIENIE

Powód uzyskał prawomocny wyrok Sądu Rejonowego w Kutnie z 10 grudnia 2012 r., sygn. akt I C 555/11, zasądzający na jego rzecz od Marka Kowalskiego kwotę 15 000 zł z ustawowymi odsetkami od 30 lipca 2012 r. i kosztami procesu.

Dowód: odpis prawomocnego wyroku.

Egzekucja skierowana przeciwko dłużnikowi okazała się bezskuteczna.

Dowód: postanowienie komornika o umorzeniu postępowania egzekucyjnego z 20 lutego 2013 r.

Umową sprzedaży z 15 marca 2013 r. dłużnik zbył na rzecz pozwanego samochód osobowy marki Volkswagen, nr rej. PO 12345 za cenę 20 000 zł.

Dowód: zaświadczenie Urzędu Gminy w Kutnie z 10 kwietnia 2013 r.

Wierzyciel wyczerpał przewidziane prawem środki prawne zmierzające do zaspokojenia przypadającej mu należności.

Dowód: odpis pisma skierowanego do dłużnika z 20 kwietnia 2012 r.

Dokonana czynność sprzedaży tego składnika majątkowego miała na celu pokrzywdzenie wierzyciela, o czym pozwany wiedział.

Dowód: dowód z zeznań świadka Mateusza Kowalskiego, dowód z przesłuchania stron.

W tym stanie rzeczy niniejszy pozew jest uzasadniony.

Jan Nowak

Załączniki:

– odpis prawomocnego wyroku Sądu Rejonowego,

– odpis postanowienia komornika o umorzeniu postępowania egzekucyjnego,

– odpis zaświadczenia Urzędu Gminy z 10 kwietnia 2013 r.

– dowód uiszczenia opłaty sądowej,

– odpis pozwu wraz z załącznikami.

Elementy niezbędne skargi pauliańskiej

wRoszczenie wierzyciela musi być zaskarżalne przed sądem.

w Niewypłacalność musi być spowodowana przez czynność prawną dłużnika.

w Czynność ta musi być dokonana ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela lub musi zaistnieć domniemanie działania ze świadomością pokrzywdzenia.

w Osoba trzecia musi odnieść korzyść majątkową.

w Osoba trzecia wiedziała o roszczeniach wierzyciela albo przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć (chyba że pozostawała z dłużnikiem w bliskim stosunku albo uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie).

Podstawa prawna
Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).