Wyrok unieważniający umowę ma skutek od momentu jej zawarcia, chyba że organ wydający orzeczenie zdecyduje o unieważnieniu umowy jedynie w zakresie zobowiązań jeszcze niewykonanych
Wśród przesłanek unieważnienia umowy znalazło się zastosowanie trybu negocjacji bez ogłoszenia lub trybu z wolnej ręki z naruszeniem przepisów prawa zamówień publicznych (p.z.p.). Jednak nawet wtedy umowa nie podlega unieważnieniu, jeżeli zamawiający miał uzasadnione podstawy, by sądzić, że działa zgodnie z prawem i jeżeli odczekał z zawarciem umowy 5 lub 10 dni od dnia publikacji ogłoszenia o zamiarze zawarcia umowy.
Unieważnienia umowy mogą żądać wykonawcy, którzy mają lub mieli interes prawny w uzyskaniu zamówienia oraz ponieśli lub mogą ponieść szkodę w wyniku naruszenia przepisów p.z.p. przez zamawiającego. W tym celu powinni wnieść odwołanie do KIO w terminie wskazanym w ustawie (art. 182 p.z.p.).
Zamawiający z kolei mogą żądać unieważnienia umowy, jeżeli wykonawca wpłynął na wynik przetargu w sposób niezgodny z prawem lub dobrymi obyczajami. Dodatkowo prezes UZP może wystąpić do sądu o unieważnienie umowy w terminie czterech lat od dnia jej zawarcia z powodu wystąpienia wad postępowania określonych w art. 146 ust. 1 p.z.p.).

Przesłanki nieważności

Spośród przesłanek nieważności umowy szczególnego omówienia wymaga przesłanka opisana w art. 146 ust. 1 pkt 3 ustawy prawa zamówień publicznych. W myśl tego przepisu Krajowa Izba Odwoławcza (KIO) może unieważnić umowę w sprawie zamówienia publicznego, w przypadku gdy zamawiający zawarł umowę z naruszeniem przepisów art. 94 ust. 1 albo art. 183 ust. 1 p.z.p., jeżeli uniemożliwiło to KIO uwzględnienie odwołania przed zawarciem umowy. Istota powyższej przesłanki nieważności umowy wiąże się z zakazem zawarcia umowy w okresach zawieszenia wskazanych w tych artykułach, przewidzianych na uruchomienie przez uprawnione podmioty procedur odwoławczych od decyzji zamawiającego o udzieleniu zamówienia publicznego.
W odniesieniu do pozostałych przesłanek nieważności umowy należy zwrócić uwagę na unormowanie zawarte w art. 146 ust. 2 ustawy p.z.p. Zgodnie z tym przepisem umowa nie podlega unieważnieniu, jeżeli:
● zawarta została z naruszeniem przepisów ustawy p.z.p. trybu negocjacji bez ogłoszenia lub zamówienia z wolnej ręki, a zamawiający miał uzasadnione podstawy, aby sądzić, że działa zgodnie z ustawą, zaś umowa została zawarta odpowiednio po upływie 5 dni od dnia zamieszczenia ogłoszenia o zamiarze zawarcia umowy w Biuletynie Zamówień Publicznych albo po upływie 10 dni od dnia publikacji takiego ogłoszenia w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej;
● uniemożliwiono składanie ofert orientacyjnych wykonawcom niedopuszczonym dotychczas do udziału w dynamicznym systemie zakupów lub uniemożliwiono wykonawcom dopuszczonym do udziału w dynamicznym systemie zakupów złożenie ofert w postępowaniu o udzielenie zamówienia prowadzonym w ramach tego systemu albo gdy udzielono zamówienia na podstawie umowy ramowej przed upływem terminu określonego w art. 94 ust. 1 ustawy PZP i nastąpiło naruszenie art. 101 ust. 1 pkt 2 ustawy PZP, a zamawiający miał uzasadnione podstawy, aby sądzić, że działa zgodnie z ustawą, a umowa została zawarta po upływie terminu określonego w art. 94 ust. 1 ustawy PZP.
Artykuł ten dotyczy również odstąpienia od unieważnienia umowy. Zastosowanie tej konstrukcji prawnej stało się możliwe dzięki odejściu od koncepcji nieważności bezwzględnej umowy. Podstawowe znaczenie przy zastosowaniu odstąpienia od unieważnienia umowy ma zachowanie przez zamawiającego terminów wstrzymania się z zawarciem umowy. Zawarcie umowy przed tymi terminami stwarza dla zamawiającego ryzyko, iż w przypadku stwierdzenia w toku postępowania odwoławczego naruszeń prawa umowa zostanie unieważniona. Wstrzymanie się przez zamawiającego z zawarciem umowy do czasu upływu ww. terminów daje zamawiającemu gwarancję, że umowa – nawet w przypadku stwierdzenia naruszeń ustawy p.z.p. nie zostanie unieważniona, z tym zastrzeżeniem że warunkiem odstąpienia od unieważnienia umowy jest pozostawanie przez zamawiającego w usprawiedliwionym przekonaniu, iż jego działanie jest zgodne z prawem.



Tryb unieważnienia umowy

Podstawowym trybem unieważnienia umowy jest tryb środków ochrony prawnej przewidzianych w p.z.p., tj. odwołania i skarga. Uprawnienie do unieważnienia umowy w tym trybie przysługuje KIO oraz sądowi okręgowemu rozpoznającemu skargą na orzeczenie KIO. Należy przy tym zauważyć, iż wzruszenie umowy przez wykonawcę z przyczyn dotyczących wadliwości postępowania o udzielenie zamówienia publicznego oraz innych naruszeń p.z.p., z zaistnieniem których ustawa łączy możliwość unieważnienia umowy, dopuszczalne jest jedynie w ramach środków ochrony prawnej. Uczestnikom postępowania nie przysługuje prawo do wytoczenia odrębnego powództwa o unieważnienie umowy.
Ochrona interesu prawnego wykonawcy może być realizowana przez środki ochrony prawnej, w ramach których zamawiający może podnosić zarzuty dotyczące ważności umowy, jeżeli umowa taka została zawarta. Należy mieć na uwadze, iż wszczęcie postępowania odwoławczego tamuje możliwość zawarcia umowy. Stwierdzenie w toku postępowania odwoławczego naruszeń p.z.p., które miały wpływ lub mogły mieć istotny wpływ na wynik postępowania o udzielenie zamówienia publicznego skutkuje uwzględnieniem odwołania. W takim przypadku, jeżeli umowa nie została zawarta, KIO lub sąd okręgowy uwzględniając odwołanie, nakazuje wykonanie lub powtórzenie czynności zamawiającego lub nakazuje unieważnienie czynności zamawiającego.
Art. 705 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. (Dz.U. nr 16 poz. 93 z późn.zm.) kodeksu cywilnego traktuje, że organizator oraz uczestnik aukcji albo przetargu może żądać unieważnienia zawartej umowy, jeżeli strona tej umowy, inny uczestnik lub osoba działająca w porozumieniu z nimi wpłynęła na wynik aukcji albo przetargu w sposób sprzeczny z prawem lub dobrymi obyczajami. Jeżeli umowa została zawarta na cudzy rachunek, jej unieważnienia może żądać także ten, na czyj rachunek umowa została zawarta, lub dający zlecenie. Uprawnienie powyższe wygasa z upływem miesiąca od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o istnieniu przyczyny unieważnienia, nie później jednak niż z upływem roku od dnia zawarcia umowy. Powyższy przepis stanowi podstawę dla zamawiającego do wytoczenia powództwa o unieważnienie umowy w przypadku, gdy wykonawca lub osoba działająca z nim w porozumieniu wpłynęła na wynik postępowania w sposób sprzeczny z prawem lub dobrymi obyczajami.
Uczestnikom postępowania o udzielenie zamówienia publicznego przysługują środki ochrony prawnej określone w p.z.p. i jedynie w drodze tych środków prawnych wykonawcy mogą dochodzić ochrony swoich praw. Uprawienie wykonawców ubiegających się o udzielenie zamówienia publicznego do unieważnienia umowy jest ograniczone wyłącznie do przypadków podjęcia przez nich obrony swoich praw w ramach środków ochrony prawnej przewidzianych w ustawie prawo zamówień publicznych.
Zgodnie z przepisami p.z.p. unieważnienie umowy odnosi skutek od momentu jej zawarcia, chyba że organ orzekający unieważnił umowę w zakresie zobowiązań niewykonanych.

Przedmiot zamówienia

Niedopuszczalne jest również dowolne formułowanie przedmiotu zamówienia. Tego rodzaju sytuacja może przesądzić o nieważności następczo zawartej umowy. Potwierdza to orzecznictwo Krajowej Izby Odwoławczej. W wyroku z 20 października 2010 r. KIO wskazała, że opisanie przedmiotu zamówienia w sposób, który umożliwiłby wykonawcy zbyt duży margines swobody na etapie realizacji umowy w stosunku do wymagań zamawiającego wskazanych w specyfikacji istotnych warunków zamówienia (sygn. akt KIO/2173/10, dalej SWIZ). Zamawiający mogą zatem opisywać np. potrzebny im sprzęt komputerowy za pomocą wymagań funkcjonalnych, co będzie stanowić wypełnienie dyspozycji art. 30 ust. 6 ustawy prawo zamówień publicznych. KIO w wyroku z 17 czerwca 2008 r. (sygn. akt KIO/UZP 529/08) wskazała, że brak w specyfikacji istotnych warunków zamówienia szczegółowego opisu sprzętu komputerowego, a tylko wskazanie ogólnych założeń określających efekt końcowy jest kierunkiem właściwym, pozwalającym na uproszczenie procedury badania i oceny ofert. Jeśli zamawiającemu nie zależy na tym, aby wykonawcy wskazywali w ofercie parametry konkretnego sprzętu, a znaczenie ma dla niego zespół czynników funkcjonalnych, to nie ma potrzeby wymagać przedstawienia przez wykonawców szczegółowych parametrów technicznych oferowanych urządzeń. Dotyczy to zwłaszcza zamawiających, którzy nie dysponują osobami biegłymi w zakresie informatyki podczas formułowania zapisów SIWZ.
Istotny jest zamiar zamawiającego, np. gdy chce zakupić sprzęt, ale bez wskazywania konkretnego rodzaju, nazwy bądź wersji, jak również istniejące postanowienia SIWZ, w tym zaliczenie wymaganego druku zawierającego dane techniczne do treści oferty albo też do jej formy.
Uprawnienia prezesa Urzędu Zamówień Publicznych
Prezes Urzędu Zamówień Publicznych może wystąpić do sądu o unieważnienie:
1) części umowy – należy przez to rozumieć tę część, która wykracza poza określenie przedmiotu zamówienia zawartego w specyfikacji istotnych warunków zamówienia;
2) zmian umowy dokonanych z naruszeniem art. 144 ust. 1 p.z.p. – należy przez to rozumieć zmiany postanowień zawartej umowy w stosunku do treści oferty, na podstawie której dokonano wyboru wykonawcy, a także jeśli zamawiający nie przewidział możliwości dokonania zmiany umowy w ogłoszeniu o zamówieniu lub w specyfikacji istotnych warunków zamówienia oraz nie określił warunków takiej zmiany lub określił, lecz się do nich nie zastosował;
3) umowy, jeśli stwierdzi, że zachodzą przesłanki określone w art. 146 ust. 1 p.z.p. – chodzi o sytuacje w przypadku stwierdzenia naruszeń podczas prowadzenia kontroli doraźnej. W takim przypadku zgodnie z art. 168 pkt 3 p.z.p. w przypadku ujawnienia naruszenia przepisów ustawy prezes urzędu może wystąpić do sądu o unieważnienie umowy w całości lub części.
Przykład
Błędy w specyfikacji
Przetarg obejmował usługi transportu sanitarnego pacjentów. Jeden z wykonawców wniósł protest na zapisy specyfikacji istotnych warunków zamówienia, twierdząc, że zamawiający nieprawidłowo opisał warunki przetargu (m.in. dotyczące daty produkcji i rejestracji środków transportu). Skład orzekający KIO przychylił się do odwołania. W ocenie KIO postawione wymogi co do środka transportu (wyposażenie w urządzenie łączności radiowej, przystosowanie środka transportu do przewozu osób w pozycji leżącej oraz wyposażenie w klimatyzację) nie uprawniały zamawiającego do żądania, aby data produkcji środka transportu była nie starsza niż z 2008 roku, ponieważ sprecyzowane wymagania SIWZ spełniały również środki transportu starsze niż z 2008 roku. Ze względu na to, że odwołanie zasługiwało na uwzględnienie, a zamawiający nie zmienił terminu składania ofert wyznaczonego na dzień wcześniejszy niż dzień rozprawy, KIO orzekła o nakazaniu unieważnienia postępowania.
Podstawa prawna
Wyrok Krajowej Izby Odwoławczej z 28 kwietnia 2009 r., KIO/UZP 496/09, LexPolonica nr 2234027
Zakwestionowanie kontraktu
Umowa podlega unieważnieniu, jeżeli zamawiający:
● z naruszeniem przepisów ustawy zastosował tryb negocjacji bez ogłoszenia lub zamówienia z wolnej ręki;
● nie zamieścił ogłoszenia o zamówieniu w Biuletynie Zamówień Publicznych albo nie przekazał ogłoszenia o zamówieniu Urzędowi Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich;
● zawarł umowę z naruszeniem przepisów, jeżeli uniemożliwiło to izbie uwzględnienie odwołania przed zawarciem umowy;
● uniemożliwił składanie ofert orientacyjnych wykonawcom niedopuszczonym dotychczas do udziału w dynamicznym systemie zakupów lub uniemożliwił wykonawcom dopuszczonym do udziału w dynamicznym systemie zakupów złożenie ofert w postępowaniu o udzielenie zamówienia prowadzonym w tym systemie;
● udzielił zamówienia na podstawie umowy ramowej przed upływem określonego terminu;
● z naruszeniem przepisów ustawy zastosował tryb zapytania o cenę.
Podstawa prawna
Ustawa z 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień, publicznych (Dz.U. z 2010 r. nr 113 poz. 759 z póżn. zm.).