Samorządowa ustawa ustrojowa nie przewiduje konsekwencji niezłożenia ślubowania przez nowo wybranego wójta, burmistrza czy prezydenta miasta w określonym czasie. Do tego dnia gminą zarządza dotychczasowy gospodarz. Dopiero po wygaszeniu mandatu urzędującego wójta za zarządzanie gminą odpowiada osoba wyznaczona przez premiera
Ustawodawca nie przewidział sytuacji, w której wybrany w wyborach wójt, burmistrz czy prezydent miasta nie składa ślubowania. Taki przypadek po ubiegłorocznych wyborach wystąpił jednak w Oświęcimiu i i Goczałkowicach-Zdroju.
Zdarzenie to implikuje wiele problemów. Z jednej strony gminą zgodnie z samorządową ustawą ustrojową zarządza dotychczasowy wójt, burmistrz czy prezydent miasta (sytuacja tymczasowa do momentu złożenia ślubowania przez nowo wybranego wójta). Z drugiej strony jednak osoba ta nie ma społecznej legitymacji do wykonywania mandatu (w wolnych wyborach zwyciężył inny kandydat). Dodatkowo nie ma możliwości odwołania zarządzającego gminą byłego wójta np. w referendum, a brak terminu na złożenie ślubowania przez zwycięzcę lokalnych wyborów powoduje, że np. przegrany w wyborach wójt będzie zarządzał gminą nawet do kolejnych wyborów.
Problematyczną sytuację rozwiązać ma dopiero projekt nowelizacji ustawy o samorządzie gminnym. Wprowadza on możliwości powołania przez premiera osoby, która przejmie wykonywanie zadań i kompetencje prezydenta, burmistrza czy wójta – w sytuacji kiedy po wyborach nie złożył on ślubowania z powodu przemijającej przeszkody określonej w art. 28g ust. 1., czyli np. tymczasowego aresztowania czy niezdolności do pracy z powodu choroby trwającej powyżej 30 dni. Osoba ta będzie pełniła funkcję do czasu wyboru nowego włodarza gminy. Równocześnie nowe przepisy przewidują, że niezłożenie przez nowo wybranego szefa gminy ślubowania w terminie trzech miesięcy od daty ogłoszenia wyników wyborów będzie równoznaczne z odmową złożenia ślubowania. Po upływie tego terminu rady gmin będą wygaszać mandaty wójtów. W konsekwencji będzie można przeprowadzić nowe wybory.

Wygaśnięcie mandatu

Zgodnie z art. 28e ustawy o samorządzie gminnym wygaśnięcie mandatu wójta przed upływem kadencji jest równoznaczne z odwołaniem jego zastępcy lub zastępców. W takiej sytuacji jego funkcję, do czasu objęcia obowiązków przez nowo wybranego szefa gminy, pełni osoba wyznaczona przez prezesa Rady Ministrów.
Samo wygaśnięcie mandatu wójta następuje m.in. w przypadkach pisemnego zrzeczenia się mandatu czy też odwołania w drodze referendum. Dodatkowo na podstawie art. 96 ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym szef rządu może odwołać wójta, w przypadku gdy dopuszcza się on powtarzającego się naruszenia konstytucji lub ustaw.
Osoba wyznaczona przez premiera przejmuje kompetencje organu, jakim jest wójt gminy (burmistrz, prezydent miasta). Sytuacja ta jest jednak nietypowa i rodzi konieczność przeprowadzenia ponownych wyborów wójta, burmistrza czy prezydenta miasta. Wybory zarządza w drodze rozporządzenia prezes Rady Ministrów w ciągu 90 dni od wystąpienia przyczyny ich zarządzenia. W rozporządzeniu zamieszczony jest kalendarz wyborczy, ustalany po zasięgnięciu opinii Państwowej Komisji Wyborczej. Kalendarz ten określa terminy wykonania czynności wyborczych. Terminy te w przypadku wyborów przedterminowych mogą być krótsze od przewidzianych w samorządowych ordynacjach wyborczych. Rozporządzenie prezesa Rady Ministrów wojewoda podaje niezwłocznie do publicznej wiadomości w formie obwieszczenia na terenie gminy, na której mają odbyć się wybory.

Prawo wybieralności

Pełnienie funkcji publicznych wiąże się również z koniecznością przestrzegania porządku prawnego. Nie inaczej jest w przypadku wójtów, burmistrzów, prezydentów miast i radnych. Jedną z sytuacji, z którą wiąże się utratę mandatu, jest utrata prawa wybieralności lub brak tego prawa w dniu wyboru. Zgodnie z przepisami wójtem (burmistrzem, prezydentem miasta) nie może być osoba, która jest:
● pozbawiona praw publicznych prawomocnym orzeczeniem sądowym,
● pozbawiona praw wyborczych orzeczeniem Trybunału Stanu,
● ubezwłasnowolniona prawomocnym orzeczeniem sądowym,
● karana za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego, bądź w stosunku do której wydano prawomocny wyrok warunkowo umarzający postępowanie karne ścigane z oskarżenia publicznego.



Wyrok karny

Wyrok prawomocny to wyrok, od którego nie przysługuje już apelacja do sądu wyższej instancji. Sytuacja taka występuje w dwóch przypadkach: po pierwsze, gdy żadna ze stron postępowania nie złożyła apelacji, a po drugie, gdy sąd II instancji utrzymał pierwszoinstancyjne rozstrzygnięcie w mocy.
Sąd może również warunkowo umorzyć postępowanie karne, jeżeli wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne, okoliczności jego popełnienia nie budzą wątpliwości, a postawa sprawcy niekaranego za przestępstwo umyślne, jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa (środka tego nie stosuje się do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą przekraczającą trzy lata pozbawienia wolności). Warunkowe umorzenie postępowania oznacza obalenie domniemania niewinności. Podejmując taką decyzję, sąd bowiem ustala, że sprawca dopuścił się przestępstwa, którego popełnienie mu zarzucono.
O utracie prawa wybieralności, a w konsekwencji utracie mandatu przez wójta czy radnego nie można jednak mówić w przypadku popełnienia wykroczenia czy wykroczenia skarbowego, np. kolizji drogowej. Utrata prawa wybieralności nie nastąpi również w przypadku osób skazanych prawomocnie za popełnienie przestępstw nieumyślnych lub ściganych z oskarżenia prywatnego. Identyczna sytuacja występuje przy tymczasowym aresztowaniu, ponieważ zgodnie z ustawą o samorządzie gminnym w przypadku przemijającej przeszkody w wykonywaniu zadań i kompetencji wójta spowodowanej jedną z następujących okoliczności:
● tymczasowym aresztowaniem,
● odbywaniem kary pozbawienia wolności wymierzonej za przestępstwo nieumyślne,
● odbywaniem kary aresztu,
● niezdolnością do pracy z powodu choroby trwającej powyżej 30 dni – jego zadania i kompetencje przejmuje zastępca, a w gminach, w których powołano więcej niż jednego zastępcę – pierwszy zastępca. Oznacza to, że tylko prawomocny wyrok sądu jest podstawą utraty mandatu przez wójta czy radnego.

Przemijająca przeszkoda

Jak już zostało to wyżej wskazane, w przypadku przeszkody w wykonywaniu zadań przez wójta zgodnie z art. 28h ustawy o samorządzie gminnym obowiązki te przejmuje jego zastępca, a w gminach, w których powołano więcej niż jednego zastępcę – pierwszy zastępca. W gminie, w której nie powołano zastępcy albo pierwszego zastępcy wójta, a wójt dozna przemijającej przeszkody w wykonywaniu swoich obowiązków, kompetencje wójta przejmuje osoba wyznaczona przez prezesa Rady Ministrów.
Zastępca, pierwszy zastępca albo osoba wyznaczona przez premiera wykonuje zadania i kompetencje wójta w zależności od przyczyny jej wystąpienia:
● od dnia zatrzymania do dnia zwolnienia,
● od dnia wskazanego w wezwaniu do stawienia się w zakładzie karnym do dnia zwolnienia,
● w okresie wskazanym w zaświadczeniu lekarskim – jednak nie dłużej niż do dnia wygaśnięcia mandatu wójta.



Uchwała o odwołaniu

Wygaśnięcie mandatu wójta (burmistrza, prezydenta miasta) stwierdza rada gminy w drodze uchwały, najpóźniej w ciągu miesiąca od dnia wystąpienia przesłanek wygaśnięcia mandatu. Uchwały rady nie wymaga stwierdzenie wygaśnięcia mandatu na podstawie odwołania w przypadku przeprowadzenia referendum oraz odwołania na podstawie art. 96 ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym. Uchwałę o wygaśnięciu mandatu wójta (burmistrza, prezydenta miasta) przewodniczący rady gminy przesyła wojewodzie oraz komisarzowi wyborczemu.
Utrata stanowiska przez wójta
Wygaśnięcie mandatu wójta następuje w wyniku:
● odmowy złożenia ślubowania,
● niezłożenia w terminie oświadczenia o swoim stanie majątkowym,
● pisemnego zrzeczenia się mandatu,
● naruszenia ustawowego zakazu łączenia mandatu wójta z wykonywaniem określonych funkcji lub prowadzenia działalności gospodarczej,
● utraty prawa wybieralności lub braku tego prawa w dniu wyborów,
● śmierci,
● orzeczenia trwałej niezdolności do pracy w trybie określonym w przepisach o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych;
● odwołania w drodze referendum i odwołania przez premiera.
Podstawa prawna
Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t.j.Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1591 ze zm.).
Ustawa z 20 czerwca 2002 r. o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza, prezydenta miasta (t.j. Dz.U. z 2010 r., nr 176, poz. 1191 z późn. zm.).
Ustawa z 16 lipca 1998 r. – Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw (t.j. Dz.U. z 2010 r., nr 176, poz. 1190 z późn. zm.).