Zwołanie zebrania mieszkańców w celu wyboru sołtysa to zadanie wójta. Musi on także zapewnić odpowiednie warunki do obrad i tajności w trakcie głosowania
Na początku 2011 r. w wielu gminach zostaną przeprowadzone wybory na sołtysów. Zgodnie z postanowieniami statutów sołectw kadencja lokalnych organów trwa najczęściej cztery lata i odpowiada w tym zakresie kadencji rady gminy, w której dane sołectwo ma siedzibę. Władze samorządowe powinny zadbać o prawidłowe zorganizowanie wyborów nowych sołtysów i przeprowadzenie ich zgodnie z przyjętą procedurą.

Procedura wyborcza

Wszystkie szczegółowe zasady przeprowadzania wyborów sołtysa powinny być unormowane w statucie sołectwa. Jest on uchwalany przez radę gminy po konsultacji z mieszkańcami zainteresowanego sołectwa. Należy przy tym zwrócić uwagę, iż ustawodawca pozostawił w tym względzie organowi gminy ustanawiającemu statut daleko idącą swobodę. Jedynym wymogiem przewidzianym wprost w ustawie o samorządzie gminnym jest to, że sołtysi wybierani muszą być w głosowaniu tajnym, bezpośrednim, spośród nieograniczonej liczby kandydatów, przez stałych mieszkańców sołectwa uprawnionych do głosowania.
W statucie sołectwa powinny się znaleźć uregulowania dotyczące sposobu powiadomienia mieszkańców o terminie, miejscu i sposobie zebrania wyborczego. Datę wyboru sołtysa ustala i wybory zarządza stosownie do postanowień statutu organ gminy w odpowiednio długim, np. nie później niż na 60 dni, przed planowanym terminem wyboru. Jednocześnie może on ustalić termin ponownych wyborów.

Zgłaszanie kandydatów

Mieszkańcy wybierają swoich przedstawicieli spośród nieograniczonej liczby kandydatów zgłoszonych gminnej komisji wyborczej w określonym przepisami statutu terminie. W wyborach sołtysa i członków rady sołeckiej zgłoszenie kandydatów może nastąpić także ustnie na zebraniu wiejskim bądź pisemnie, po uzyskaniu poparcia mieszkańców sołectwa. Wprowadzenie dwóch różnych sposobów zgłaszania kandydatów mieści się w granicach swobody przyznanej radzie gminy do określenia w statucie zasad i trybu wyborów organów jednostki pomocniczej (wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Opolu z 6 marca 2008 r., sygn. akt II SA/Op 560/2007). Statuty sołectw najczęściej uniemożliwiają kandydowanie na sołtysa lub członka rady sołeckiej osobom skazanym prawomocnymi wyrokami sądów.
W przypadku pisemnej procedury zgłaszania kandydata przedstawiający go mieszkaniec powinien podać co najmniej jego nazwisko i imię, wiek, zawód i miejsce zamieszkania. Do każdej zgłoszonej kandydatury należy dołączyć zgodę na kandydowanie. Statut może przewidywać wymóg, aby zgłoszenie zawierało przynajmniej wskazaną liczbę podpisów osób popierających kandydata. W razie ustnego zgłoszenia kandydatur na zebraniu wiejskim weryfikacja może nastąpić w jego trakcie.
Podobnie jak w wyborach parlamentarnych, prezydenckich czy samorządowych i przy wyborze sołtysa należy umożliwić prowadzenie kampanii wyborczej. Statut może określić jej zakres, np. wyłącznie poprzez wywieszanie plakatów na gminnych tablicach ogłoszeń, prowadzenie zebrań przedwyborczych.

Komisja skrutacyjna

Dla przeprowadzenia wyborów powinna zostać powołana komisja wyborcza wybrana spośród zebranych mieszkańców uprawnionych do głosowania w ustalonej liczbie osób. Najczęściej waha się ona w granicach od trzech do pięciu członków. Do zadań komisji należy przede wszystkim przyjmowanie zgłoszeń kandydatów na sołtysa. Komisja objaśnia sposób głosowania, pilnuje, aby odbywało się ono w warunkach tajności, podlicza głosy, sporządza protokół z głosowania oraz podaje wyniki.
Członkiem komisji nie powinna być osoba kandydująca na sołtysa lub członka rady sołeckiej. Z oczywistych względów nie może być nim też małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo oraz powinowaty w tej samej linii lub stopniu kandydata na sołtysa lub członka rady sołeckiej.

Wybór sołtysa

Jedynym organem uprawnionym do powołania i odwołania sołtysa jest zebranie wiejskie. Nikt inny tych kompetencji nie może przejąć, nawet jeżeli zrezygnują z niego jednomyślnie mieszkańcy.
Prawo wybierania sołtysa ma każdy, kto w dniu wyborów ma ukończone 18 lat, korzysta z pełni praw publicznych i nie jest ubezwłasnowolniony wyrokiem sądu całkowicie lub częściowo. Wiele gmin wprowadza dodatkowo wymóg, zgodnie z którym głosujący musi być zameldowany na pobyt stały na terenie sołectwa. Czynne prawo wyboru sołtysa nie jest jednak uzależnione od posiadania meldunku. Ustawa przewiduje jedynie wymóg stałego przebywania na obszarze sołectwa. Jak podkreślił Naczelny Sąd Administracyjny, jest to stan faktyczny, który z woli ustawodawcy daje prawo wyboru sołtysa, niezależnie od tego, czy jest prawnie potwierdzony poprzez zameldowanie, czy też, mimo takiego obowiązku, nie jest w tej formie potwierdzony. Innymi słowy naruszenie obowiązku meldunkowego nie skutkuje utratą praw wyborczych w sołectwie (wyrok NSA z 24 czerwca 2004 r., sygn. akt OSK 421/2004).
Prawa do wybierania sołtysa nie daje z kolei samo posiadanie nieruchomości gruntowych czy budynków na terenie sołectwa (o ile nie wiąże się ono ze stałym zamieszkiwaniem). W praktyce często zdarza się, że właściciele takich nieruchomości zjawiają się wraz z całymi rodzinami na zebraniach wiejskich, chcąc udzielić poparcia wybranemu kandydatowi.



Karty do głosowania

Najbardziej profesjonalną formą głosowania jest korzystanie z opatrzonych pieczęcią gminną kart wyborczych, które są następnie wrzucane do opieczętowanych urn. Na niej umieszcza się w porządku alfabetycznym nazwiska i imiona zarejestrowanych wcześniej kandydatów na sołtysa. Gdy karty nie zawierają listy kandydatów, swojego faworyta muszą wpisać samodzielnie mieszkańcy. Przed otrzymaniem karty do głosowania mieszkaniec powinien się wpisać na listę wyborców, legitymując się dowodem tożsamości. Praktycznym problem może się okazać potwierdzenie stałego pobytu w sołectwie osoby, która nie jest w nim zameldowana. Takie osoby biorące udział w wyborach powinny się znaleźć wcześniej na listach mieszkańców uprawnionych do brania udziału w wyborach samorządowych.
Wyboru sołtysa powinna dokonywać przynajmniej określona część mieszkańców miejscowości. Dlatego o skuteczności zebrania wiejskie zwoływanego dla takiego wyboru musi się zgromadzić na nim 1/20, 1/5, lub inne określone w statucie sołectwa kworum. W przypadku braku wymaganej liczby uprawnionych do głosowania na zebraniu wiejskim należy ogłosić termin następnego zabrania w terminie późniejszym (za pół godziny, następnego dnia, za tydzień) i wybory przeprowadzić bez względu na frekwencję.
Po zakończeniu głosowania komisja powinna sporządzić protokół z przeprowadzonych wyborów. Podpisują go przewodniczący komisji, jej członkowie oraz przewodniczący zebrania i podają go bezzwłocznie do publicznej wiadomości. Wybory wygrywa osoba, która uzyskała największą liczbę głosów. W niektórych gminach może nim zostać także ten kandydat, który uzyskał ponad 50 proc. ważnie oddanych głosów. W przypadku przyjęcia takiego systemu, gdy żaden z kandydatów nie uzyska wymaganej większości, musi się odbyć druga tura wyborów.

Protesty wyborcze

W trakcie wyboru sołtysa może dojść do nieprawidłowości związanych z naruszeniem statutowej procedury lub przepisów powszechnie obowiązujacych. W przypadku naruszenia przepisów wyborcom powinno przysługiwać prawo wniesienia w określonym terminie od ogłoszenia wyników wyborów pisemnego protestu do rady gminy (za pośrednictwem jej przewodniczącego lub wójta). Sprawy powinny być przez nią rozstrzygnięte na najbliższej sesji i wtedy też rada stwierdza ważność wyborów. Właściwe jest tutaj przyjęcie uchwały, która może być podjęta dopiero po przeprowadzeniu właściwych czynności wyjaśniających i powinna posiadać uzasadnienie.
Zakres obowiązków
Do obowiązków sołtysa należy w szczególności:
● zwoływanie zebrań wiejskich,
● zwoływanie posiedzeń rady sołeckiej,
● działanie stosownie do wskazań zebrania wiejskiego, rady gminy i wójta,
● wpływanie na wykorzystanie aktywności mieszkańców służącej poprawie gospodarki i warunków życia w sołectwie,
● reprezentowanie mieszkańców sołectwa na zewnątrz,
● uczestniczenie w naradach sołtysów zwoływanych okresowo przez wójta,
● pobieranie podatków i opłat lokalnych.
Podstawa prawna
Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1591 z późn. zm.).