Zadaniem własnym powiatu jest ochrona praw konsumenta. Obowiązki w tym zakresie realizuje przede wszystkim rzecznik zatrudniany przez starostę na podstawie umowy o pracę. Ma on między innymi prawo wytaczania powództw na rzecz konsumentów albo wstępowania za ich zgodą do toczącego się postępowania. W sprawach o wykroczenia na ich szkodę pełni on rolę oskarżyciela publicznego
Jednym z trzech podmiotów odpowiedzialnych za wykonywanie zadań w dziedzinie ochrony interesów konsumentów wskazanych w art. 37 ustawy z 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (dalej „ustawa”) oraz w odrębnych ustawach jest samorząd terytorialny. Przepis ten nie precyzuje jednak, o jaki szczebel samorządu chodzi. Dlatego należy odwołać się do pragmatyk ustrojowych. Z treści art. 4 ust. 1 pkt 18 ustawy o samorządzie powiatowym wynika, że powiat wykonuje określone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym w zakresie ochrony praw konsumenta. Natomiast zgodnie z art. 14 ust. 1 pkt 12 ustawy o samorządzie województwa ta jednostka wykonuje zadania o charakterze wojewódzkim w zakresie ochrony praw konsumentów określone ustawami.
Przepisy ustaw o samorządzie powiatowym oraz samorządzie województwa nie precyzują, w jaki sposób samorządy tych szczebli wykonują te zadania. Odsyłają w tym zakresie do odrębnych ustaw. Przepisy ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów w sposób szczegółowy regulują zadania samorządu powiatowego. Jedynie art. 38 ustawy, dotyczący edukacji, przyznaje kompetencję także innym szczeblom samorządowym.

Edukacja konsumencka

Jednym z zadań samorządu terytorialnego w zakresie ochrony praw konsumentów jest prowadzenie edukacji konsumenckiej, w szczególności przez wprowadzenie elementów wiedzy konsumenckiej do programów nauczania w szkołach publicznych. Konsekwencją realizacji tego obowiązku powinno być nabycie przez konsumentów odpowiedniego zakresu wiedzy o funkcjonowaniu rynku oraz ukształtowanie świadomości konsumenckiej. Edukacja ta dotyczy zatem znajomości przepisów prawa w omawianym zakresie, umiejętności posługiwania się nimi, promowania postaw racjonalnych wyborów na podstawie informacji i ich krytycznej analizy. Zadanie to zostało nałożone na wszystkie szczeble samorządu terytorialnego. Przepis art. 38 ustawy wskazuje tylko jeden ze sposobów jej realizacji, tj. wprowadzenie elementów wiedzy konsumenckiej do programów nauczania w szkołach publicznych. Pozostawia jednak podmiotowi wykonującemu to zadanie dowolność wyboru właściwej formy.
Na podstawie ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (t.j. Dz. U. z 2004 r. nr 256, poz. 2572 z późn. zm.) samorząd gminny zakłada i prowadzi szkoły podstawowe oraz gimnazja (art. 5 ust. 5), samorząd powiatowy – szkoły ponadgimnazjalne (art. 5 ust. 5a), natomiast samorząd województwa – szkoły ponadgimnazjalne o znaczeniu regionalnym i ponadregionalnym (art. 5 ust. 6). Wskazana powyżej kompetencja poszczególnych szczebli samorządu terytorialnego do zakładania i prowadzenia szkół publicznych nie jest zatem równoznaczna z uprawnieniem w przedmiocie wprowadzania elementów wiedzy konsumenckiej do programów nauczania w szkołach publicznych w rozumieniu ustawy o systemie oświaty. Zgodnie bowiem z art. 22a ust. 3 powyższej ustawy podmiotem odpowiedzialnym za dopuszczenie do użytku szkolnego programów nauczania jest minister właściwy do spraw oświaty i wychowania.
Działania samorządu powinny zatem koncentrować się na szkoleniach dla nauczycieli organizowanych i realizowanych przy współpracy z kuratorami oświaty oraz ośrodkami doradztwa metodycznego. W szczególności pożądane jest prowadzenie przez samorządy działań zmierzających do promowania zajęć edukacyjnych o charakterze międzyprzedmiotowym z zakresu tematyki konsumenckiej w postaci ścieżek edukacyjnych.

Rzecznik konsumentów

Szczególne znaczenie służące zaspokajaniu potrzeb wspólnoty w zakresie informacji i poradnictwa konsumenckiego znalazło wyraz w nałożonym na samorząd powiatowy obowiązku realizacji tego zadania przez specjalną instytucję – powiatowego (miejskiego) rzecznika konsumentów. Instytucja ta została utworzona na mocy art. 61 pkt 5 ustawy z 24 lipca 1998 r. o zmianie niektórych ustaw określających kompetencja organów administracji publicznej w związku z reformą ustrojową państwa (Dz.U. nr 106, poz. 668 z późn. zm.).
Zgodnie z art. 39 ust. 2 ustawy powiaty mogą w drodze porozumienia utworzyć jedno wspólne stanowisko rzecznika konsumentów. Sygnatariuszami tego porozumienia może być nieograniczona liczba powiatów. Utworzenie wspólnego stanowiska nie powinno jednak utrudniać konsumentom dostępu do rzecznika. Porozumienie to, będące rodzajem umowy, musi rozstrzygnąć kwestie dotyczące finansowania wspólnego stanowiska, wpływu danego powiatu na stanowisko rzecznika, a także ustalić, który z powiatów wykonuje wobec rzecznika zadania z zakresu prawa pracy.



Nawiązanie stosunku pracy

Stosunek pracy z rzecznikiem konsumentów nawiązuje starosta lub prezydent miasta w miastach na prawach powiatu. Wykonuje on wobec rzecznika wszystkie czynność z zakresu prawa pracy, łącznie z ustalaniem jego wynagrodzenia (por. rozstrzygnięcie nadzorcze wojewody warmińsko-mazurskiego z 27 maja 2009 r., PN.0911-217/09, Dz.Urz. woj. warmińsko-mazurskiego 2009/84/1438).
Powyższe rozwiązanie przewidziane zostało w nowym brzmieniu art. 40 ustalonym przez art. 52 ustawy o pracownikach samorządowych (dalej u.p.s.). Stanowi ono wyraz przyjętej w tym akcie prawnym koncepcji odchodzenia od powołania jako podstawy zatrudnienia pracowników samorządowych. Podstawy nawiązania stosunku pracy w jednostkach samorządowych określa art. 4 u.p.s. Zgodnie z tym przepisem pracownicy ci zatrudniani są na podstawie:
● wyboru:
– w urzędzie marszałkowskim: marszałek województwa, wicemarszałek oraz pozostali członkowie zarządu województwa – jeżeli statut województwa tak stanowi,
– w starostwie powiatowym: starosta, wicestarosta oraz pozostali członkowie zarządu powiatu – jeżeli statut powiatu tak stanowi,
● w urzędzie gminy: wójt (burmistrz, prezydent miasta),
● w związkach jednostek samorządu terytorialnego: przewodniczący zarządu związku i pozostali członkowie zarządu – jeżeli statut związku tak stanowi;
● powołania – zastępca wójta (burmistrza, prezydenta miasta), skarbnik gminy, skarbnik powiatu, skarbnik województwa;
● umowy o pracę – pozostali pracownicy samorządowi.
Ponieważ katalog osób, z którymi może zostać nawiązany stosunek pracy poprzez wybór i powołanie, są zamknięte, wyłączną podstawą zatrudnienia rzecznika konsumentów może być zawarcie umowy o pracę. W wyroku z 13 stycznia 2009 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Bydgoszczy (II SA/Bd 959/08, Lex nr 522478) wskazał, że stanowisko powiatowego rzecznika konsumentów należy do kręgu kierowniczych wśród pracowników samorządowych. Zgodnie z treścią art. 40 ust. 5 w kwestiach nieuregulowanych w ustawie o ochronie konkurencji i konsumentów stosuje się przepisy ustawy o pracownikach samorządowych. W art. 6 u.p.s. wskazano kryteria, jakie musi spełniać ten pracownik. Art. 40 ustawy określa konieczne warunki, jakim powinien odpowiadać kandydat na rzecznika konsumentów, dotyczące wykształcenia (wymóg wykształcenia wyższego, w szczególności prawniczego lub ekonomicznego) i doświadczenia zawodowego (pięcioletnia praktyka zawodowa). Te wymogi muszą się znaleźć w ogłoszeniu o naborze, o którym stanowi art. 13 ust. 2 pkt 3 u.p.s. W literaturze podkreśla się, iż posiadanie wyższego wykształcenia prawniczego lub ekonomicznego wynika z konieczności zapewnienia fachowości działań rzecznika konsumentów, przede wszystkim w ramach postępowań sądowych z zakresu ochrony praw konsumentów.
Z rzecznikiem konsumentów może być zawarta umowa na czas nieokreślony lub określony. Ponadto biorąc pod uwagę treść art. 19 u.p.s., należy stwierdzić, iż konsekwencją zatrudnienia rzecznika, który po raz pierwszy podejmie pracę na stanowisku urzędniczym, będzie konieczność odbycia przez niego służby przygotowawczej.
Okres, przez jaki rzecznik pełni swoją funkcję, jest zależny wyłącznie od długości trwania stosunku pracy. Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów nie wprowadza w tym zakresie jakichkolwiek regulacji odmiennych niż te, które zostały przyjęte w ustawie o pracownikach samorządowych. W przepisach tej ustawy wskazano na trzy sytuacje skutkujące ustaniem stosunku pracy:
● obie strony umowy o pracę zawartej na czas określony nie dłuższy niż sześć miesięcy mogą ją rozwiązać za dwutygodniowym wypowiedzeniem (art. 16 ust. 2 u.p.s.),
● odmowa złożenia ślubowania powoduje wygaśnięcie stosunku pracy (art. 18 ust. 2 u.p.s.),
● uzyskanie ponownej negatywnej okresowej oceny skutkuje rozwiązaniem umowy o pracę z zachowaniem okresów wypowiedzenia (art. 27 ust. 9 u.p.s.).
Zgodnie z art. 43 ust. 1 u.p.s., odsyłającym do odpowiedniego stosowania przepisów kodeksu pracy w odniesieniu do spraw nieuregulowanych w ustawie, do rozwiązania umowy o pracę zawartej z rzecznikiem konsumentów zastosowanie znajdą, przy uwzględnieniu odrębności umowy na czas określony i nieokreślony, przepisy kodeksu pracy.

Podporządkowanie staroście

Rzecznik konsumentów jest bezpośrednio podporządkowany staroście (prezydentowi miasta). Oznacza to, iż usytuowanie rzecznika w starostwie powiatowym czy urzędzie miasta nie może przewidywać pomiędzy nimi ogniwa pośredniego. Tym samym przypisany pracownikom samorządowym w art. 25 ust. 1 u.p.s. obowiązek sumiennego i starannego wypełniania poleceń przełożonego będzie realizowany w odniesieniu do rzecznika konsumentów poprzez kierowanie się przez niego poleceniami starosty (prezydenta miasta). Będąc bezpośrednio podporządkowanym staroście (prezydentowi miasta), rzecznik wykonuje wobec tego organu ustawowy obowiązek sprawozdawczy określony w art. 43 ust. 1 ustawy. Nie wyklucza to jednak ustalenia innych sposobów informowania o określonej częstotliwości i zakresie starosty (prezydenta miasta) o wykonywaniu przez niego zadań.
Stosownie do art. 40 ust. 4 przewidziano możliwość utworzenia biura rzecznika konsumentów w powiatach powyżej 100 tys. mieszkańców i w miastach na prawach powiatu w ramach starostwa powiatowego lub urzędu miasta. Przepis ten stanowi wyłącznie swego rodzaju sygnał czy wskazówkę dla powiatu, iż znaczna liczba mieszkańców może skutkować zwiększonym zapotrzebowaniem na profesjonalne poradnictwo prawne związane z ochroną konsumentów, co należy wziąć pod uwagę, zapewniając rzecznikowi odpowiednie warunki pracy. Biuro ma stanowić aparat pomocniczy przy wykonywaniu zadań przynależnych rzecznikowi konsumentów. Pracownicy biura rzecznika będą jednak wykonywać wyłącznie funkcje pomocnicze (udzielanie porad prawnych i analiza dokumentów nadzorowane przez rzecznika, przygotowanie projektów pism, w tym procesowych) ze względu na to, iż kompetencje ustawowe rzecznika są przynależne wyłącznie jemu i brak w tym zakresie podstaw do delegowania ich na innych pracowników samorządowych. W szczególności nie znajdzie tu zastosowania norma z art. 268a k.p.a., gdyż brak po stronie rzecznika przymiotu organu administracji publicznej.



Główne zadania

Zasadniczymą zadaniem rzecznika w systemie ochrony praw konsumentów jest ochrona interesów indywidualnych, która urzeczywistnia się m.in. poprzez zapewnienie konsumentom dostępu do bezpłatnej informacji prawnej w zakresie ochrony interesów konsumentów oraz poradnictwa konsumenckiego (art. 42 ust. 1 pkt 1 ustawy). Zadanie to może być wykonywane zarówno w drodze indywidualnych kontaktów rzecznika z konsumentami, jak i przez kolportaż odpowiednich materiałów informacyjnych czy też popularyzację wiedzy konsumenckiej w mediach.
Wnioski w sprawie stanowienia i zmiany przepisów prawa miejscowego w zakresie ochrony interesów konsumenckich mogą być kierowane do organów gminy, powiatu i województwa jako uprawnionych do wydawania takich przepisów. Złożenie wniosku w sprawie stanowienia czy zmiany przepisu nie jest tożsame z inicjatywą uchwałodawczą, czyli takim zgłoszeniem projektu, które zobowiązuje organ odpowiedzialny za stanowienie prawa do jego rozpatrzenia. Organ, który otrzymuje wniosek rzecznika, decyduje samodzielnie o ewentualnym nadaniu mu biegu i nie ma obowiązku go podejmować.
Przepis art. 42 ust. 1 pkt 4 ustawy nakłada na rzecznika obowiązek współdziałania z właściwymi miejscowo delegaturami Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, organami Inspekcji Handlowej oraz organizacjami konsumenckimi. W praktyce współdziałanie z urzędem przybiera postać wymiany informacji o podejmowanych działaniach, wzajemnej wymiany poglądów, doświadczeń, informacji w zakresie jednolitej interpretacji przepisów prawnych. Rzecznik w ramach wskazanego przepisu może także sygnalizować niekorzystne dla konsumentów zjawiska rynkowe.
Zakres współpracy rzecznika z Inspekcją Handlową wyznacza rozporządzenie Rady Ministrów z 5 marca 2002 r. w sprawie sposobu współdziałania organów Inspekcji Handlowej z powiatowym (miejskim) rzecznikiem konsumentów, organami administracji rządowej i samorządowej, organami kontroli oraz organizacjami pozarządowymi reprezentującymi interesy konsumentów (Dz.U. nr 24, poz. 243). Zgodnie z tym rozporządzeniem Inspekcja Handlowa ma obowiązek współpracy z rzecznikiem w zakresie wymiany wiedzy fachowej, wymiany informacji o praktykach rynkowych naruszających prawa konsumentów, mediacji i polubownego sądownictwa konsumenckiego, lokalnych inicjatyw dotyczących ochrony konsumentów (par.2 rozporządzenia).
Rzecznicy konsumentów, wykonując swój ustawowy obowiązek, powinni zgłaszać organom Inspekcji Handlowej sytuacje wymagające przeprowadzenia kontroli, w szczególności u przedsiębiorców uporczywie naruszających obowiązujące przepisy prawa.
Współdziałanie z organizacjami konsumenckimi polega głównie na wymianie informacji i doświadczeń. Współpraca z organizacjami konsumenckimi, podobnie jak z Inspekcją Handlową, ma zapobiegać dublowaniu prowadzonych działań, gdyż organizacje konsumenckie również zajmują się poradnictwem, a zadania rzecznika w dużej mierze pokrywają się z zadaniami organizacji konsumenckich, które wspomagają konsumentów w dochodzeniu uprawnień, wytaczają na ich rzecz powództwa cywilne. Zachodzi więc konieczność skoordynowania działań tych instytucji.

Powództwa na rzecz konsumentów

Rzecznik konsumentów na podstawie art. 42 ust. 2 ustawy posiada uprawnienia do wytaczania powództw na rzecz konsumentów oraz wstępowania za ich zgodą do toczącego się postępowania w sprawach o ochronę interesów konsumentów. W literaturze wskazuje się, że rzecznik powinien wytoczyć powództwa na rzecz konsumentów w następujących przypadkach:
● przedstawione przez konsumenta dokumenty uprawdopodabniają rażące naruszenie prawa przez przedsiębiorcę;
● przedstawione przez konsumenta dokumenty uprawdopodabniają naruszenie prawa przez przedsiębiorcę, jednocześnie konsument, który zwraca się do rzecznika o pomoc w sprawie, nie jest w stanie samodzielnie uczestniczyć w procesie ani sporządzić pism procesowych;
● sprawa dotyczy szerokiego kręgu konsumentów, a wyrok w sprawie mógłby stanowić pewien rodzaj wskazówki na przyszłość w podobnych sprawach.
Wytaczając powództwo czy wstępując do postępowania, rzecznik nie jest pełnomocnikiem danego konsumenta. Rzecznik nie występuje bowiem w takiej sytuacji z powództwem w imieniu konsumenta, lecz na jego rzecz. Działa on w ramach realizacji swojej kompetencji w swoim imieniu. Zgodnie z art. 634 k.p.c w sprawach o ochronę interesów konsumentów do powiatowego (miejskiego) rzecznika konsumentów stosuje się odpowiednio przepisy o prokuratorze.



Sprawy o wykroczenia

Rzecznik konsumentów w sprawach o wykroczenia na szkodę konsumentów jest oskarżycielem publicznym w rozumieniu przepisów ustawy z 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz.U. nr 106, poz. 1148 z późn. zm.).
Wykroczenia stanowiące podstawę czynności rzecznika konsumentów muszą odnosić się wyłącznie do spraw z zakresu ochrony konsumentów. Chodzi więc o wykroczenia wskazane zarówno w rozdziale XV kodeksu wykroczeń, jak i w innych ustawach. Przykładowo można wskazać wykroczenie z:
● art. 25 ustawy z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (t.j. Dz.U. z 2003 r. nr 153, poz. 1503 z późn. zm.) – błędne oznakowanie towarów;
● art. 40 ustawy z dnia 21 grudnia 2000 r. o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych (t.j. Dz.U. z 2005 r. nr 187, poz. 1577 z późn. zm.) – zła jakość produktów spożywczych;
● art. 15 ust. 1 ustawy z 7 października 1999 r. o języku polskim (Dz.U. nr 90, poz. 999 z późn. zm.) – obcojęzyczne oznakowanie towarów;
● art. 14 ustawy z 30 marca 2001 r. o kosmetykach (Dz.U. nr 42, poz. 473 z późn. zm.) – wprowadzenie do obrotu kosmetyków niezgodnie z prawem;
● art. 65 ustawy z 21 czerwca 2002 r. o materiałach wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego (Dz.U. nr 117, poz. 1007 z późn. zm.) – utrudnianie kontroli.
● art. 26 – 28 ustawy z 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych (Dz.U. nr 63, poz. 638 z późn zm.) – brak informacji o recyklingu;
● art. 37 – 37b ustawy z 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej (t.j. Dz.U. z 2007 r. 90, poz. 607 z późn. zm.) – naruszanie przepisów o składowaniu odpadów;
● art. 34 ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o wyrobach budowlanych (Dz.U. nr 92, poz. 881 z późn. zm.) – zła jakość materiałów;
● art. 15 ustawy z 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (Dz. U. nr 171, poz. 1206) – agresywna reklama.
Zgodnie z art. 17 par. 5 k.p.w. jeżeli rzecznik składa wniosek o ukaranie, wyłącza policję od udziału w sprawie.
Konieczne warunki
Powiatowy rzecznik praw konsumenta jako pracownik samorządowy na kierowniczym stanowisku urzędniczym musi spełniać następujące wymagania:
● jest obywatelem polskim;
● ma pełną zdolność do czynności prawnych oraz korzysta z pełni praw publicznych;
● posiada kwalifikacje zawodowe wymagane do wykonywania pracy na określonym stanowisku;
● nie był skazany prawomocnym wyrokiem sądu za umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego lub umyślne przestępstwo skarbowe;
● cieszy się nieposzlakowaną opinią;
● posiada wyższe wykształcenie, w szczególności prawnicze lub ekonomiczne;
● posiada co najmniej pięcioletnią praktykę zawodową.
Przykładowe zadania
Do zadań rzecznika konsumentów w szczególności należy:
● zapewnienie bezpłatnego poradnictwa konsumenckiego i informacji prawnej w zakresie ochrony interesów konsumentów;
● składanie wniosków w sprawie stanowienia i zmiany przepisów prawa miejscowego w zakresie ochrony interesów konsumentów;
● występowanie do przedsiębiorców w sprawach ochrony praw i interesów konsumentów;
● współdziałanie z właściwymi miejscowo delegaturami urzędu, organami Inspekcji Handlowej oraz organizacjami konsumenckimi.
Formy edukacji konsumenckiej
Edukacja konsumencka może być realizowana poprzez:
● współpracę z mediami (artykuły, wywiady, dyżury informacyjne propagujące wiedzę z zakresu ochrony konsumentów);
● organizowanie konferencji, wykładów tematycznych;
● opracowywanie i rozpowszechnianie ulotek, broszur;
● organizowanie konkursów z zakresu wiedzy o prawach konsumentów;
● zamieszczanie informacji na opracowywanych stronach internetowych;
● szkolenie przedsiębiorców w zakresie przepisów prawa z zakresu ochrony konsumentów.
Obowiązek sprawozdawczy
Rzecznik konsumentów, w terminie do dnia 31 marca każdego roku, przedkłada staroście (prezydentowi miasta) do zatwierdzenia roczne sprawozdanie z działalności w roku poprzednim oraz przekazuje je właściwej miejscowo delegaturze urzędu ochrony konkurencji i konsumentów. Jest on także zobowiązany przekazywać na bieżąco delegaturom urzędu wnioski i sygnalizować problemy dotyczące ochrony konsumentów, które wymagają podjęcia działań przez organy administracji rządowej.
Podstawa prawna
Art. 4 ust. 1 pkt 18 ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (t.j. Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1592 z późn. zm.).
Art. 14 ust. 1 pkt 12 ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (t.j. Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1590 z późn. zm.).
Art. 37 – art. 43 ustawy z 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. nr 50, poz. 331 z późn. zm.).