Jednostki samorządu terytorialnego odpowiadają za wybudowanie dróg dojazdowych do rodzinnych ogrodów działkowych, jak też doprowadzenie tam energii elektrycznej i zaopatrzenie w wodę. Do jej obowiązków należy również utrzymywanie porządku i czystości na terenach przylegających do ogrodów.
Na terenach polskich gmin znajduje się obecnie ponad 950 tys. rodzinnych ogrodów działkowych. Tereny te służą przede wszystkim zaspokajaniu potrzeb wypoczynkowych, rekreacyjnych i innych socjalnych członków społeczności lokalnych poprzez zapewnienie im powszechnego dostępu do działek dających możliwość prowadzenia upraw ogrodniczych na własne potrzeby, a także podniesienie standardów ekologicznych otoczenia.
Rodzinnym ogrodem działkowym jest wydzielony obszar gruntu będący we władaniu Polskiego Związku Działkowców, podzielony na tereny ogólne i działki oraz wyposażony w infrastrukturę niezbędną do jego prawidłowego funkcjonowania. Ogrody są zlokalizowane jedynie na gruntach stanowiących własność Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego oraz Polskiego Związku Działkowców. Stanowią ponadto urządzenia użyteczności publicznej. Oznacza to, że zostały uznane za część infrastruktury, której bezpośrednim przeznaczeniem jest bieżące i nieprzerwane zaspokajanie zbiorowych potrzeb ludności w drodze świadczenia usług powszechnie dostępnych.
W związku z powyższym ustawa o rodzinnych ogrodach działkowych (dalej ustawa) nakłada na jednostki samorządu terytorialnego wiele obowiązków związanych z ich zakładaniem, utrzymaniem i likwidacją. Skutkuje to przede wszystkim obowiązkiem gmin pozyskiwania gruntów pod ogrody, a także zapewnienia im niezbędnej infrastruktury.

Grunty pod ogrody

Miasta i gminy mają ustawowy obowiązek uwzględniania ogrodów działkowych w procesie ich rozwoju, a ich władze muszą tworzyć warunki prawne, przestrzenne i ekonomiczne potrzebne do ich prawidłowego funkcjonowania. Dotyczy to w szczególności konieczności uwzględniania ogrodów w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Służy to przede wszystkim temu, by Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego mogła go przekazać Polskiemu Związkowi Działkowców. Ustawa o rodzinnych ogrodach działkowych przewiduje dwie formy prawne w tym zakresie. Podstawową jest użytkowanie, natomiast – fakultatywnie – grunt może być oddany w użytkowanie wieczyste.
Zasady przekazywania terenów pod ogrody zmieniły się po wejściu w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 9 grudnia 2008 r. (sygn. akt K 61/2007). Orzeczono w nim o niekonstytucyjności art. 10 ustawy, w wyniku czego gmina nie ma już obowiązku przekazania związkowi w nieodpłatne użytkowanie wieczyste gruntów przeznaczonych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego na rodzinne ogrody działkowe. Zdaniem sędziów Trybunału regulacja ta była pozostałością systemu nakazowego i nie może być akceptowana. Dlatego gmina ma swobodę w doborze podmiotu, z którym może zawrzeć umowę na nieodpłatne przekazanie w użytkowanie wieczyste wspomnianych terenów. Gmina ma też prawo swobodnie ustalać zapisy takiej umowy i może np. zobowiązać podmiot do udostępniania terenów działkowych wszystkim mieszkańcom gminy, a nie tylko działkowcom.

Gmina zapewnia czystość

Z uwagi na to, że grunty przeznaczone pod ogrody należą do kategorii mienia publicznego, które służy bezpośredniemu zaspokajaniu zbiorowych potrzeb społeczności lokalnej, pomocą w utrzymywaniu ogrodów działkowych obciążono gminy. W świetle ustawy mają one zapewniać niezbędną infrastrukturę dla ogrodów i utrzymywać czystość na terenach do nich przylegających. Zgodnie z art. 12 ust. 2 i 3 ustawy gmina obowiązana jest do doprowadzenia do rodzinnych ogrodów działkowych dróg dojazdowych, energii elektrycznej, zaopatrzenia w wodę oraz zapewnienia, w ramach komunikacji publicznej, potrzeb rodzinnych ogrodów działkowych. Utrzymanie porządku i czystości na terenach przylegających do rodzinnych ogrodów działkowych nie należy do zadań gminy tylko w sytuacji, gdy obowiązek ten na mocy przepisów szczególnych ciąży na osobach fizycznych lub jednostkach organizacyjnych innych niż rodzinne ogrody działkowe.

Przeniesienie ogrodów

Władze wielu miast i gmin nie są zadowolone z obecnego usytuowania rodzinnych ogrodów działkowych na terenach swoich jednostek. Są one położone często w centrach miast, zajmują często bardzo atrakcyjne tereny i nie mogą być wykorzystane pod inwestycje. Jednocześnie gminy mają ograniczone możliwości zmiany przeznaczenia tych terenów. W ocenie zdecydowanej większości samorządowców ogrody działkowe powinny zostać przeniesione poza granice miast, np. nad rzekami, blisko terenów leśnych.
Przeniesienie ogrodów działkowych poza granice miast to złożona operacja polegająca na likwidacji istniejących ogrodów. Jednocześnie samorząd musi zapewnić nieruchomość zamienną o uregulowanej sytuacji prawnej, założyć nowy ogród i odtworzyć urządzenia i budynki odpowiadające rodzajem urządzeniom i budynkom zlikwidowanego ogrodu oraz wypłacić działkowcom odszkodowanie za składniki majątkowe znajdujące się na zlikwidowanych działkach, a stanowiące ich własność.
Jeszcze do niedawna likwidacja ogrodu odbywała się za zgodą Polskiego Związku Działkowców. Obecnie jednostki samorządu terytorialnego, w szczególności gminy, nie mają obowiązku ubiegania się o taką zgodę, jeżeli jej celem jest realizacja inwestycji celu publicznego, czyli np. budowa drogi. W wyroku z 9 grudnia 2008 r. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że przepis art. 17 ust. 3 ustawy, który wprowadzał taki obowiązek, jest niezgodny z konstytucją, ponieważ ustanawia dodatkowy warunek w postaci zgody podmiotu wywłaszczanego. Tym samym realizacja któregokolwiek z ustawowo zdefiniowanych celów publicznych, mających znaczenie dla ogółu społeczeństwa (linia kolejowa, autostrada, instalacje wojskowe) albo przynajmniej dla lokalnej społeczności (oczyszczalnia ścieków, ratusz czy sąd), uzależniona była od woli pewnej organizacji społecznej – podmiotu administrującego ogrodem. Wyrok Trybunału nie ma zastosowania do ogrodów działkowych, które przy uchwalaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego zostały już przekazane Polskiemu Związkowi Działkowców przed 18 grudnia 2008 r. Może być on stosowany jedynie w tych przypadkach, kiedy gmina już po tej dacie przystąpiła lub przystąpi do sporządzania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego albo do zmiany zapisów obowiązującego planu zagospodarowania.
Zadania gminy w zakresie funkcjonowania ogrodów działkowych
● zapewnianie gruntów na potrzeby rodzinnych ogrodów działkowych,
● rekultywacja i meliorowanie gruntów przeznaczonych na ogrody działkowe,
● przekazywanie gruntów w użytkowanie Polskiemu Związkowi Działkowców,
● doprowadzanie infrastruktury do ogrodów działkowych,
● utrzymywanie porządku i czystości na terenach przylegających do ogrodów działkowych.
Podstawa prawna
Ustawa z 8 lipca 2005 r. o rodzinnych ogrodach działkowych (Dz.U. z 2005 r. nr 169, poz. 1419 z późn. zm.).