Organ prowadzący postępowanie administracyjne musi zachowywać się aktywnie tak, aby zawiadomić stronę o prowadzeniu postępowania, jak również umożliwić jej m.in. dostęp do akt sprawy, zgłaszanie dowodów oraz zajęcie stanowiska przed wydaniem decyzji.
Stroną prowadzonego przez organy np. gminy, powiaty czy województwa postępowania jest każdy, czyjego interesu prawnego lub obowiązku dotyczy postępowanie albo kto żąda czynności organu ze względu na swój interes prawny lub obowiązek. Interes prawny wynika z określonego przepisu prawnego odnoszącego się wprost do sytuacji danego podmiotu. Zgodnie z orzeczeniem Naczelnego Sądu Administracyjnego z 2 czerwca 1998 r. (sygn. akt IV SA 2164/97) interes prawny pojawia się wówczas, gdy istnieje związek między obowiązującą normą prawa materialnego a sytuacją prawną konkretnego podmiotu prawa polegający na tym, że akt stosowania tej normy może mieć wpływ na sytuację tego podmiotu w zakresie prawa materialnego. Często przepisy prawa wprost wskazują, kto ma interes prawny, a co za tym idzie, komu przysługuje przymiot strony w postępowaniu. Przykładowo zgodnie z art. 28 ust. 2 prawa budowlanego stronami w postępowaniu w sprawie pozwolenia na budowę są: inwestor oraz właściciele, użytkownicy wieczyści lub zarządcy nieruchomości znajdujących się w obszarze oddziaływania obiektu. Z kolei w wyroku z 3 kwietnia 2009 r. w (sygn. akt II OSK 485/2008) Naczelny Sąd Administracyjny wskazał, że stroną w sprawach o zameldowanie (wymeldowanie) jest osoba, co do wymeldowania której z danego lokalu toczy się postępowanie zakończone decyzją. Inne osoby, a więc takie, którym przysługują prawa do lokalu (właściciele), nie mogą być uznawane za strony w tym postępowaniu ze względu na brak interesu prawnego.
Właściwe ustalenie, czy danemu podmiotowi przysługuje prawo strony, może mieć olbrzymie znaczenie dla toczącego się postępowania administracyjnego, chociażby w kontekście możliwości wniesienia odwołania bądź skargi do sądu administracyjnego na wydaną w tym postępowaniu decyzję. To strona co do zasady ma możliwości skarżenia decyzji i postanowień wydanych przez organ administracji publicznej.

Kto może być stroną

Stronami mogą być zatem osoby fizyczne i osoby prawne, a gdy chodzi o państwowe i samorządowe jednostki organizacyjne i organizacje społeczne – również jednostki nieposiadające osobowości prawnej. Kodeks postępowania administracyjnego stanowi, że zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych stron ocenia się według przepisów prawa cywilnego, jeżeli przepisy szczególne nie stanowią inaczej. Przez zdolność prawną rozumie się powszechnie zdolność do tego, aby być w sferze prawa materialnego (np. cywilnego, administracyjnego itd.) podmiotem praw i obowiązków. Zdolność do czynności prawnych z kolei oznacza m.in. zdolność do podejmowania we własnym imieniu czynności prawnych w procesie cywilnym i w postępowaniu administracyjnym, np. składania wniosków dowodowych czy też zaskarżania wydanych decyzji. Oznacza to, że zdolność prawną w postępowaniu administracyjnym ma każdy człowiek od chwili urodzenia.
Osoby fizyczne nieposiadające zdolności do czynności prawnych działają przez swych ustawowych przedstawicieli. Natomiast strony niebędące osobami fizycznymi działają przez swych ustawowych lub statutowych przedstawicieli. Z kolei w sprawach dotyczących praw zbywalnych lub dziedzicznych w razie zbycia prawa lub śmierci strony w toku postępowania na miejsce dotychczasowej strony wstępują jej następcy prawni. W sprawach dotyczących spadków nieobjętych jako strony działają osoby sprawujące zarząd majątkiem masy spadkowej, a w ich braku – kurator wyznaczony przez sąd na wniosek organu administracji publicznej.

Gmina jako strona

Gmina podobnie jak inne osoby może być stroną w postępowania w rozumieniu przepisów kodeksu postępowania administracyjnego. Będzie tak, gdy gmina będzie musiała wystąpić w sytuacji podmiotu żądającego czynności od jakiegoś organu administracji publicznej lub też gdyby ze względu na treść obowiązujących przepisów, zmuszona była wystąpić w danym stosunku administracyjnoprawnym. Inaczej mówiąc, gmina wówczas może znaleźć się w sytuacji strony na takich samych zasadach, jak np. obywatel. Przykładowo dzieje się tak, gdy gmina występuje o pozwolenia na budowę, pozwolenia wodnoprawnego czy rejestruje samochód do celów służbowych.



Uprawnienia stron

Zgodnie z przepisami w toku postępowania administracyjnego obowiązkiem organu administracji publicznej jest stanie na straży praworządności i podejmowania niezbędnych kroków do dokładnego wyjaśnienia sprawy. Do obowiązków organów będzie również należało zapewnienie stronom postępowania czynnego udziału w każdym stadium postępowania. Dodatkowo przed wydaniem decyzji zadaniem organu będzie umożliwienie wypowiedzenia się co do zebranych dowodów i materiałów oraz zgłoszonych żądań. Strona powinna być zawiadomiona o miejscu i terminie przeprowadzenia dowodu ze świadków, biegłych lub oględzin przynajmniej na siedem dni przed terminem przeprowadzeniu takich dowodów. Strona ma również prawo brać udział w przeprowadzeniu dowodu, może zadawać pytania świadkom, biegłym i stronom oraz składać wyjaśnienia. O prawie zadawania pytań i zgłaszania dowodów strona powinna zostać pouczona przez organ. Kolejnym uprawnieniem strony jest możliwość odwołania i żądania kontroli słuszności rozstrzygnięcia. Prawu temu odpowiada obowiązek ciążący na organie administracji publicznej – podanie motywów rozstrzygnięcia. Uzasadnienie faktyczne decyzji powinno w szczególności zawierać wskazanie faktów, które organ uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł, oraz przyczyn, z powodu których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej. Zaś uzasadnienie prawne to wyjaśnienie podstawy prawnej decyzji, z przytoczeniem przepisów prawa.
W każdym stadium postępowania organ administracji publicznej obowiązany jest umożliwić stronie przeglądanie akt sprawy oraz sporządzanie z nich notatek i odpisów. Ponadto strona może żądać uwierzytelnienia sporządzonych przez siebie odpisów z akt sprawy lub wydania jej z akt sprawy uwierzytelnionych odpisów, jeżeli jest to uzasadnione ważnym interesem strony. Wyjątki będą stanowiły sprawy objęte ochroną tajemnicy państwowej, a także do innych akt, które organ administracji publicznej wyłączy ze względu na ważny interes państwowy.
Zawiadomienie o terminie rozprawy
Określony podmiot nie uzyskuje przymiotu strony tylko z uwagi na fakt, że wojewódzki sąd administracyjny zawiadomił tę osobę o terminie rozprawy, a następnie doręczył jej odpis wyroku z uzasadnieniem. Tylko podmiot rzeczywiście i obiektywnie legitymujący się interesem prawnym może domagać się jego ochrony przed sądem administracyjnym, bez względu na to, czy jest to sąd I, czy II instancji.
Nie można odrzucić skargi kasacyjnej z tego powodu, że została wniesiona przez podmiot niebędący stroną, jeżeli podmiot ten został dopuszczony do udziału przed wojewódzkim sądem administracyjnym i brał udział w tym postępowaniu jako strona. Ochrona praw z tytułu najmu obiektu nie przesądza o istnieniu interesu prawnego w sprawie, której przedmiotem jest przywrócenie poprzedniego sposobu użytkowania obiektu – wyrok z 20 stycznia 2009 r. Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie II OSK 1836/07.
Podstawa prawna
Ustawa z 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego. (Dz.U. z 2000 r. nr 98, poz. 1071 ze zm.).
Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. nr 16, poz. 93 ze zm.).