Chociaż to władze województwa mają obowiązek ustalania zapotrzebowania na przewozy i opracowania planów połączeń kolejowych, to prawo do ich kształtowania mają również gminy. Mogą one także same nawiązać bezpośrednią współpracę z przewoźnikiem.
Organizowanie i dotowanie regionalnych przewozów kolejowych w ramach usług publicznych należy do zadań własnych samorządów poszczególnych województw od 2004 roku. Zmieniono wówczas zasady finansowania takich przewozów, gdyż środki na ten cel przestano czerpać z budżetu centralnego, a obowiązkiem tym obciążono budżety województw. Jednocześnie województwa uzyskały większy udział w przychodach z tytułu podatków. Do realizacji przewozów regionalnych została jednocześnie powołana spółka PKP Przewozy Regionalne, której kluczowym klientem stały się samorządy wojewódzkie. Nie oznacza to jednak, że znajdujące się na ich obszarach gminy nie mogą mieć wpływu na ofertę przewoźnika i strać się o zwiększenie liczby połączeń kolejowych. Wiąże się to jednak z koniecznością ponoszenia dodatkowych kosztów.

Kolej regionalna

Zadaniem władz województwa jest w pierwszej kolejności ustalenie zapotrzebowania na przewozy kolejowe. Powinny one tutaj zbadać przede wszystkim:
● zaludnienie,
● przestrzenne rozmieszczenie przedsiębiorców, szkół, urzędów administracji publicznej, instytucji kultury, ośrodków handlowych i miejsc wypoczynku,
● konkurencyjność i komplementarność innych niż kolej środków komunikacji;
● popyt na tego rodzaju usługi transportowe.
Po ustaleniu zapotrzebowania samorząd musi wybrać przewoźników kolejowych i zawrzeć z nimi umowy w sprawie organizowania i dotowania przewozów. Konieczne jest tutaj także opracowanie i wprowadzanie, rzecz jasna przy współpracy z przewoźnikiem kolejowym, planu połączeń na obszarze samego województwa lub też województw sąsiadujących. To jednak nie koniec zadań związanych z organizacją przewozów przez województwo, bo musi ono na bieżąco oceniać i kontrolować jakość wykonania usług przewozowych.

Wybór przewoźnika

Tryb wyboru przewoźników kolejowych jest odrębną kwestią, gdyż określają go co do zasady przepisy o zamówieniach publicznych. Podstawowymi kryteriami, które powinni brać pod uwagę przedstawiciele województwa przy udzielaniu zamówienia publicznego na wykonywanie przewozów, są wnioskowana przez wykonawcę wysokości dotacji, oferowana punktualność i częstotliwość kursowania pociągów, koszty świadczenia usług przewozowych czy przewidywane ceny biletów. Do specyfikacji istotnych warunków zamówienia powinien być dołączony projekt umowy ramowej o świadczenie usług publicznych.



Konieczna umowa

Władze województwa oraz przewoźnik kolejowy wybrany do świadczenia usług publicznych są obowiązani zawrzeć umowę ramową o świadczenie usług publicznych na okres nie krótszy niż trzy lata. Obowiązek ten należy zrealizować w ciągu trzech miesięcy od dnia wyboru przewoźnika. Umowa musi określać w szczególności planowane łączne nakłady finansowe. Ostateczną wysokość środków finansowych określa jednak każdorazowo uchwała budżetowa samorządu województwa. Władze regionu są jednocześnie zobowiązane do planowania w uchwale budżetowej wydatków na spłatę zobowiązań wynikających z umowy ramowej o świadczenie usług publicznych w kolejnych latach jej obowiązywania.
Na podstawie umowy ramowej zawierana jest umowa o świadczenie usług publicznych. Wiąże ona na okres obowiązywania rozkładu jazdy pociągów i określa w szczególności wysokość dotacji dla przewoźnika. Dodatkowo przewoźnik ma obowiązek prowadzenia oddzielnej rachunkowości dla przewozów wykonywanych na podstawie umowy o świadczenie usług publicznych i zakaz przeznaczania tych środków na inną działalność niż przewozy publiczne.
Do dotowania przewozów kolejowych nie jest uprawnione wyłącznie województwo, gdyż interes w rozwinięciu sieci połączeń kolejowych mogą mieć na przykład poszczególne gminy i powiaty. Przewozy osób wykonywane w połączeniach międzywojewódzkich pociągami krajowymi, w których nie obowiązuje rezerwacja miejsc, są zawsze dotowane jako usługi publiczne z budżetu państwa. Z kolei tam, gdzie nie ma rezerwacji państwo może fakultatywnie stosować takie dofinansowanie. Przewozy te mogą być również dotowane z dochodów własnych jednostek samorządu terytorialnego. Dofinansowanie kolejowych przewozów regionalnych przez samorządy województw pozwala przewoźnikom na obniżenie cen biletów poniżej kosztów. Równocześnie umożliwia dostosowanie cen i sieci połączeń do potrzeb wspólnoty samorządowej.
Co w umowie
Umowa o świadczenie usług kolejowych zawierana przez województwo z przewoźnikiem powinna zawierać:
● szczegółowy opis zadania, w tym parametry oceny jakości usług i procedury ich oceny;
● wysokość dotacji za przewozy wykonywane w ramach obowiązku służby publicznej i terminy jej płatności;
● tryb kontroli wykonania zadania
● sposób rozliczenia dotacji, zasady zwrotu niewykorzystanej części dotacji oraz sposób rozliczenia deficytu przewozów;
● skutki niewykonania lub nienależytego wykonania umowy;
● zakres i warunki korzystania z pojazdów kolejowych, stanowiących własność samorządu województwa, przekazanych przewoźnikowi do wykonania umowy.
Przykład: Kontrola organizacji przewozów regionalnych
W 2008 r. Najwyższa Izba Kontroli ogłosiła wyniki kontroli organizowania i finansowania regionalnych kolejowych przewozów pasażerskich. Oceniła w nich działalność samorządów województw. Nieprawidłowości, w zróżnicowanym zakresie, stwierdzono we wszystkich jednostkach. Do zasadniczych błędów organizacyjnych należały m.in. nieprawidłowe ustalanie zapotrzebowania na przewozy i zła organizacja dotycząca zarówno opracowania, jak i wprowadzania planów połączeń. NIK stwierdziła również nieprawidłowości w pracach samorządów w zakresie wyboru przewoźników i zawierania z nimi umów w sprawie organizowania i dotowania przewozów. Wyboru przewoźników dokonywano na ogół z pominięciem ustawy o zamówieniach publicznych lub z naruszeniem jej przepisów. Samorządy nie wiedziały dokładnie, jak przewoźnicy wykorzystują ok. 1,5 mld przekazywanej im dotacji. Nie egzekwowano od przewoźników pełnych i rzetelnych sprawozdań finansowych. Konsekwencją opisanych nieprawidłowości były niska jakość usług i ograniczenie rozwoju tego segmentu przewozu.
Źródło: www.nik.gov.pl
Podstawa prawna
Ustawa z 28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym (Dz. U. z 2007 r. nr 16 poz. 94 z późn. zm.)