Jedną z najważniejszych form ochrony zabytków jest tworzenie rejestru zabytków. Prowadzi go wojewódzki konserwator zabytków. Dla terenów z zabytkowymi nieruchomościami mogą być także tworzone parki kulturowe. O ich powstaniu decydują, w drodze uchwały, rady gminy.
Ochrona zabytków przed zagrożeniami stanowi jedno z podstawowych zadań administracji publicznej, w tym kierowników jednostek organizacyjnych odpowiadających za zabytki lub nimi zarządzających. Jest to również jedno z wielu zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego – gmin, powiatów i województw.
Przepisy przewidują różą formę ochrony. Może to być wpis do rejestru zabytków, uznanie za pomnik historii, utworzenie parku kulturowego oraz ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Jedną z najważniejszych form ochrony zabytków jest tworzenie rejestru zabytków.

Wojewódzkie rejestry

Prowadzenie tych rejestrów jest obowiązkiem poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego. W przypadku zabytków znajdujących się na terenie województwa rejestr prowadzi wojewódzki konserwator zabytków. Wpisywane są do niego z urzędu na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków nieruchomości zabytkowe. Wpis do rejestru może nastąpić także na wniosek właściciela zabytku nieruchomego lub użytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek. Wpisanie zabytku nieruchomego do rejestru, na podstawie odpowiedniej decyzji, powinno być ujawnione w księdze wieczystej danej nieruchomości. Ujawnienie to nie następuje jednak z urzędu. Konieczny jest do tego wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków. Także na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków decyzja o wpisie zabytku nieruchomego do rejestru ujawniana jest w katastrze nieruchomości. Fakt wpisania danej nieruchomości do rejestru zabytków może być także ogłoszony w wojewódzkim dzienniku urzędowym.
Poza zabytkowymi nieruchomości do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisywane mogą być także ruchome przedmioty zabytkowe. W takim przypadku wpis następuje na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków na wniosek właściciela tego zabytku. Nie w każdym jednak przypadku konieczny jest wniosek właściciela przedmiotu. Wojewódzki konserwator zabytków może bowiem wydać z urzędu decyzję o wpisie zabytku ruchomego do rejestru. Możliwość taka występuje przede wszystkim w sytuacji wystąpienia uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia zabytku za granicę albo wywiezienia za granicę zabytku o wyjątkowej wartości historycznej, artystycznej lub naukowej. Z kolei do wojewódzkich rejestrów zabytków nie są wpisywane zabytki wpisane do inwentarza muzeum. Wpis nie obejmuje także zabytków wchodzących w skład narodowego zasobu bibliotecznego.
Jeżeli jakaś nieruchomość zabytkowa zostanie wpisana do rejestru, to starosta w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków może umieszczać na niej znak informujący o tym, iż nieruchomość ta podlega ochronie.

Wykreślenie z rejestru

Jeżeli wpisany wcześniej do rejestru zabytek lub jego część ulegnie zniszczeniu, to może on zostać wykreślony z rejestru. Nastąpić to jednak może dopiero w sytuacji, gdy zniszczenie doprowadzi do utraty wartości historycznej, artystycznej lub naukowej zabytku. Z rejestru skreślane są również zabytki, które zostały wywiezione na stałe za granicę zgodnie z obowiązującymi przepisami lub które zostały wpisane do inwentarza muzeum, albo weszły w skład narodowego zasobu bibliotecznego.
Wykreślenie z rejestru następuje na podstawie decyzji ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Postępowanie w sprawie skreślenia zabytku z rejestru wszczyna się z urzędu bądź na wniosek właściciela zabytku lub użytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek nieruchomy. Po wydaniu odpowiedniej decyzji wojewódzki konserwator zabytków występuje z wnioskiem o wykreślenie wpisu z księgi wieczystej. Organ ten zobowiązany jest także do złożenia wniosku o wykreślenie wpisu z katastru nieruchomości.



Obowiązki gmin

Wyróżniające się krajobrazowo tereny z zabytkami nieruchomymi mogą być także chronione poprzez utworzenie parku kulturowego. Taką decyzję podejmuje, w drodze uchwały, rada gminy. Przed podjęciem uchwały, rada musi jednak zasięgnąć opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. Uchwała powinna określać nazwę parku kulturowego, jego granice oraz sposób ochrony. W uchwale powinny znaleźć się także zakazy i ograniczenia związane z prowadzeniem na danym terenie robót budowlanych oraz działalności przemysłowej, rolniczej, hodowlanej, handlowej lub usługowej. Radni powinni również rozstrzygnąć o zmianie sposobu korzystania z zabytków nieruchomych; umieszczania tablic, napisów, ogłoszeń reklamowych i innych znaków niezwiązanych z ochroną parku kulturowego; a także składowania lub magazynowania odpadów.
Po utworzeniu parku kulturowego wójt, burmistrz, prezydent miasta, ma obowiązek sporządzenia planu jego ochrony. Powinien on powstać w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Wymaga on zatwierdzenia przez radę gminy. Poza stworzeniem planu ochrony parku kulturowego obowiązkiem gminy jest także sporządzenie dla tych terenów miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.

Planowanie przestrzenne

Ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się także przy sporządzaniu i aktualizacji koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, strategii rozwoju województw i ich planów zagospodarowania przestrzennego województw. Zadanie to powinno być również uwzględnione w analizie i studium z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu (gminy), strategii rozwoju gmin, oraz miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. W dokumentach tych uwzględnia się krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Dodatkowo określone są tam rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przywracania zabytków do jak najlepszego stanu.
Jednocześnie w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego uwzględnia się, w szczególności ochronę zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia, innych zabytków nieruchomych, znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków oraz parków kulturowych. W przypadku gdy gmina posiada gminny program opieki nad zabytkami, ustalenia tego programu uwzględnia się w studium i planie zagospodarowania przestrzennego.
Definicja
Zabytek – nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich część lub zespół, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową.
Prawna ochrona zabytków
Formami ochrony zabytków są:
● wpis do rejestru zabytków;
● uznanie za pomnik historii;
● utworzenie parku kulturowego;
● ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego.
Podstawa prawna
Ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. nr 162, poz. 1568 z późn. zm.).