Regulacje antykorupcyjne wprowadziły wiele zakazów wobec osoby sprawującej mandat radnego. Ich naruszenie powoduje bardzo restrykcyjną sankcję w postaci wygaśnięcia mandatu.
Celem tzw. przepisów antykorupcyjnych jest wyeliminowanie sytuacji mogących stawiać pod znakiem zapytania osobistą bezstronność czy uczciwość osób publicznych, podważać autorytet konstytucyjnych organów państwa, osłabiać zaufanie wyborców oraz opinii publicznej do ich prawidłowego funkcjonowania (uchwała TK z 13 kwietnia 1994 r., W 2/94, OTK 1994/1/21).
Mają one zapobiec takim sytuacjom, w których radni mogliby osiągać jakiekolwiek korzyści z tytułu sprawowanego mandatu. O potencjalnie korupcyjnym wykorzystywaniu mienia jednostki samorządowej przez radnego można mówić wtedy, gdy radny, uczestnicząc w pracach organów właściwej jednostki samorządu, może wpływać na treść uchwał i decyzji podejmowanych przez te organy (wyrok NSA z 18 listopada 2008 r., II OSK 1270/08, Legalis).

Zakaz pracy radnego w urzędzie

Z radnym nie może być nawiązywany stosunek pracy w urzędzie gminy, w której uzyskał on mandat. Zakaz ten dotyczy wszystkich jednostek organizacyjnych, które w regulaminie organizacyjnym określającym organizację urzędu i jego strukturę organizacyjną zostały uznane za jego część.
W przypadku gdy radnym zostanie osoba zatrudniona w urzędzie przed przystąpieniem do wykonywaniem mandatu, musi ona złożyć wniosek o urlop bezpłatny w terminie siedmiu od dnia ogłoszenia wyników wyborów w Dzienniku Ustaw lub dzienniku urzędowym województwa. Wniosek ten musi dotrzeć w zakreślonym powyżej terminie do pracodawcy (art. 61 k.c). Natomiast odpowiedź pracodawcy może zostać udzielona później. Pracodawca bowiem zobowiązany jest do udzielenia urlopu bezpłatnego.
Radny otrzymuje urlop bezpłatny na okres sprawowania mandatu oraz trzech miesięcy po jego wygaśnięciu. Niezłożenie tego wniosku jest równoznaczne ze zrzeczeniem się mandatu. Urlop bezpłatny w tym wymiarze przysługuje każdemu radnemu bez względu na rodzaj i okres trwania stosunku pracy.
Przysługujący okres urlopu bezpłatnego nie może zostać skrócony wolą stron. Ustawodawca ustanawia prawną ochronę stosunku pracy radnego, zawartego na czas określony. Jeżeli radny pozostaje w stosunku pracy zawartym na czas określony, który ustałby przed terminem zakończenia urlopu bezpłatnego – wówczas stosunek ten przedłuża się do trzech miesięcy po zakończeniu tego urlopu.
Po wygaśnięciu mandatu pracodawca przywraca radnego do pracy na tym samym lub równorzędnym stanowisku pracy z wynagrodzeniem odpowiadającym wynagrodzeniu, jakie otrzymywałby on, gdyby nie przysługujący urlop bezpłatny. Radny musi zgłosić gotowość przystąpienia do pracy w terminie siedmiu dni od dnia wygaśnięcia mandatu.

Kierownik jednostki organizacyjnej

Zgodnie z przepisami ustawy o samorządzie gminnym radny nie może pełnić funkcji kierownika gminnej jednostki organizacyjnej oraz jego zastępcy. W celu wykonywania zadań gmina może tworzyć jednostki organizacyjne. Przykładami takich jednostek są np.: szkoły podstawowe, gimnazja, licea, zespoły szkół, żłobki, muzeum, gminne ośrodki kultury, biblioteka, miejski ośrodek sportu, szpital itd.
Zakaz łączenia funkcji radnego z zatrudnieniem na stanowisku kierownika jednostki organizacyjnej obejmuje zatrudnienie nie tylko na podstawie umowy o pracę, ale również na podstawie kontraktu menedżerskiego (wyrok NSA z 4 lipca 2000 r., II SA 2253/99, Prawo pracy 2000/9, str. 42).
Szczególną sytuację przewidział ustawodawca w art. 24b ust. 4 ustawy. Dotyczy ona przypadku, gdy jednostka organizacyjna kierowana przez osobę będącą równocześnie radnym zostaje w trakcie jego kadencji przejęta przez gminę lub też przez nią w trakcie tej kadencji utworzona. W tej szczególnej sytuacji ustawodawca przyznał radnemu na złożenie wniosku o urlop bezpłatny aż sześć miesięcy, liczone od dnia przejęcia lub utworzenia takiej jednostki.

Zatrudnienie na podstawie umów cywilnoprawnych

W myśl art. 24d ustawy wójt nie może powierzać radnemu w jednostce, w której radny uzyskał mandat, wykonywania pracy na podstawie umowy cywilnoprawnej. Chodzi w tym przepisie o wszystkie umowy cywilnoprawne, na podstawie których możliwe jest świadczenie pracy, a więc umowy zlecenia, o dzieło, umowy agencyjnej. Chociaż treść przepisu wskazywać może, że zakaz jest skierowany do organu wykonawczego, przeważa w literaturze i orzecznictwie pogląd, że odnosi się on również do radnego. W związku z tym jego naruszenie prowadzi do wygaśnięcia mandatu (por. np. wyrok WSA we Wrocławiu z 2 lipca 2009 r., III SA/Wr 140/09, niepublikowany).



Prowadzenie działalności gospodarczej

Ustawodawca w art. 24f ustawy wprowadził generalny zakaz używania przez radnego mienia komunalnego gminy w prowadzonej przez niego działalności gospodarczej bez względu na jej przedmiot, rodzaj majątku komunalnego i tytuł prawny. Przepis ten wyłącza, jako niedopuszczalne, następujące formy gospodarczej aktywności:
● prowadzenie działalności gospodarczej na własny rachunek lub wspólnie z innymi osobami, a również zarządzanie taką działalnością, branie udziału w jej prowadzeniu jako przedstawiciel lub pełnomocnik, jeżeli taka działalność opiera się na wykorzystaniu mienia gminy (art. 24f ust. 1),
● pełnienie funkcji członka władz zarządzających, kontrolnych lub rewizyjnych bądź występowanie jako pełnomocnik spółek handlowych z udziałem gminnych osób prawnych lub przedsiębiorców, w których uczestniczą takie osoby (art. 24f ust. 2),
● posiadanie pakietu większego niż 10 proc. udziałów lub akcji w spółkach handlowych z udziałem gminnych osób prawnych lub przedsiębiorców, w których uczestniczą takie osoby (art. 24f ust. 5).
Jeżeli radny przed rozpoczęciem wykonywania mandatu prowadził taką działalność gospodarczą, powinien zaprzestać jej prowadzenia w ciągu trzech miesięcy od dnia złożenia ślubowania. Niewypełnienie tego obowiązku stanowi podstawę do stwierdzenia wygaśnięcia mandatu radnego. Użyte przez ustawodawcę pojęcie prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek jest szersze od pojęcia przedsiębiorcy i świadczy, że zamiarem było objęcie zakazem wszelkich form działalności gospodarczej radnego, prowadzonej na własny rachunek (por. wyrok NSA z 15 lutego 2005 r., OSK 1149/04).
Ponadto sformułowanie „z wykorzystaniem” należy rozumieć w znaczeniu potocznym. Oznacza to, że ustawodawcy nie chodziło tylko o posiadanie cudzej rzeczy lub prawa. Trzeba mu zatem przypisać szersze znaczenie. Ustalenie wykorzystania mienia komunalnego, o którym stanowi art. 24f ust. 1 ustawy, wymaga ustalenia związku funkcjonalnego pomiędzy mieniem komunalnym a działalnością gospodarczą radnego. Będzie to miało miejsce, gdy mienie komunalne służy działalności gospodarczej (wyrok NSA z 10 listopada 2004 r., OSK 882/04).
Według art. 43 ustawy o samorządzie gminnym mieniem komunalnym jest własność i inne prawa majątkowe należące do poszczególnych gmin i ich związków oraz mienie innych gminnych osób prawnych, w tym przedsiębiorstw.
Regulacje Ordynacji wyborczej
Wygaśnięcie mandatu radnego następuje wskutek:
● odmowy złożenia ślubowania,
● niezłożenia w terminach, określonych w odrębnych przepisach, oświadczenia o swoim stanie majątkowym,
● pisemnego zrzeczenia się mandatu,
● naruszenia ustawowego zakazu łączenia mandatu radnego z wykonywaniem określonych w odrębnych przepisach funkcji lub działalności,
● wyboru na wójta (burmistrza, prezydenta miasta),
● utraty prawa wybieralności lub braku tego prawa w dniu wyborów,
● śmierci.
Podstawa prawna
Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1591 ze zm.).