W momencie osiągnięcia pełnoletniości człowiek uzyskuje tzw. pełną zdolność do czynności prawnych. Dzięki temu może nabywać i tracić prawa oraz zaciągać zobowiązania. Zdarzają się jednak przypadki, gdy określona osoba nie jest zdolna właściwie pokierować swoim postępowaniem. Z tego powodu warto pomyśleć o jej ubezwłasnowolnieniu.
Osoby, które ukończyły 13 lat, mogą być ubezwłasnowolnione całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie są w stanie kierować swoim postępowaniem. Przyjęto takie rozwiązanie głównie dlatego, że są one częściej narażone na oszukanie i wykorzystanie. Ze względu na stan swojego zdrowia psychicznego mogą one zawierać niekorzystne dla siebie umowy. Potrzebują więc pomocy przy zarządzaniu własnymi interesami i majątkiem. W zależności od schorzenia i stopnia nieporadności życiowej można orzec ubezwłasnowolnienie całkowite lub częściowe.
Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską. Z kolei dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.

Kto i gdzie może złożyć wniosek

Wniosek o ubezwłasnowolnienie może złożyć do sądu tylko określona w przepisach grupa osób. Należą do niej: małżonek osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, jej krewni w linii prostej (czyli rodzice, dziadkowie, dzieci, wnuki), rodzeństwo, przedstawiciel ustawowy (opiekun), przysposabiający i prokurator. Przy czym krewni osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, nie mogą zgłaszać tego wniosku, jeżeli ma ona przedstawiciela ustawowego.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie częściowe można zgłosić już na rok przed dojściem do pełnoletniości osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie.
Sprawy o ubezwłasnowolnienie należą do właściwości sądów okręgowych, które rozpoznają je w składzie trzech sędziów zawodowych. Przy ustalaniu właściwości miejscowej decydujące znaczenie ma miejsce zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. A razie braku miejsca zamieszkania właściwy będzie sąd miejsca jej pobytu.
W przepisach przewidziano sankcje dla osób, które bezpodstawnie chciałyby wszcząć postępowanie o ubezwłasnowolnienie. Osoby zgłaszające wniosek w tej sprawie lekkomyślnie lub w złej wierze podlegają karze grzywny do 1 tys. złotych.
PRZYKŁAD: RODZICE POWINNI ZŁOŻYĆ WNIOSEK
Janusz K. ma młodszego brata, który jest chory psychicznie i nie jest w stanie samodzielnie funkcjonować. Z tego powodu postanowił załatwić sprawę jego ubezwłasnowolnienia. Jednak powiedziano mu, że nie może skutecznie złożyć wniosku w sytuacji, gdy żyją rodzice. Janusz W. pyta więc, czy to prawda, że w takim przypadku wniosek powinni złożyć rodzice.
Ubezwłasnowolnienie jest instytucją powołaną wyłącznie w interesie ochrony osoby chorej, która z określonych przyczyn nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem albo potrzebuje pomocy do prowadzenia spraw życia codziennego. W każdym razie nie powinna służyć dobru wnoszącego o ubezwłasnowolnienie i jego rodziny.
Krewni w linii prostej i rodzeństwo tracą uprawnienie do złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie, jeżeli osoba, o której ubezwłasnowolnienie wnioskują, ma przedstawiciela ustawowego. W związku z tym w przypadku gdy dziecko ma rodziców, nie mogą wniosku złożyć np. dziadkowie, brat czy też siostra. Oczywiście inaczej jest w przypadku gdy rodzice owszem żyją, ale są pozbawieni władzy rodzicielskiej.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie może jednak złożyć prokurator. Decyzję w tej sprawie może on podjąć, jeżeli zauważy taką potrzebę w związku z toczącym się innym postępowaniem albo jeżeli sam otrzyma zawiadomienie o osobie, która wypełnia przesłanki ubezwłasnowolnienia.

Konieczne badania specjalistów

Jeżeli według wniosku ubezwłasnowolnienie ma być orzeczone z powodu choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego, sąd przed zarządzeniem doręczenia wniosku żąda, w wyznaczonym terminie, przedstawienia świadectwa lekarskiego wydanego przez lekarza psychiatrę o stanie psychicznym osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, lub opinii psychologa o stopniu niepełnosprawności umysłowej tej osoby. W sytuacji gdy ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu pijaństwa, sąd żąda także przedstawienia zaświadczenia poradni przeciwalkoholowej, a jeśli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu narkomanii - zaświadczenia z poradni leczenia uzależnień. Sąd odrzuca wniosek o ubezwłasnowolnienie, w przypadku gdy treść wniosku lub dołączone do wniosku dokumenty nie uprawdopodabniają istnienia choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub występowania innego rodzaju zaburzeń psychicznych osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Tak samo jest w razie niezłożenia żądanego świadectwa, opinii lub zaświadczenia (chyba że złożenie takich dokumentów rzeczywiście nie jest możliwe).



Osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, musi być zbadana przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa, a także psychologa. Opinia biegłego oprócz oceny stanu zdrowia psychicznego lub zaburzeń psychicznych albo rozwoju umysłowego osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, powinna zawierać umotywowaną ocenę zakresu jej zdolności do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swoich spraw, uwzględniającą postępowanie i zachowanie się tej osoby.
Sąd może, jeżeli na podstawie opinii dwóch biegłych lekarzy uzna to za niezbędne, zarządzić oddanie osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, pod obserwację w zakładzie leczniczym na czas nie dłuższy niż sześć tygodni. W wyjątkowych wypadkach sąd może termin ten przedłużyć do trzech miesięcy.
Postępowanie dowodowe powinno ustalić przede wszystkim stan zdrowia, sytuację osobistą, zawodową i majątkową osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, rodzaj spraw wymagających prowadzenia przez tę osobę oraz sposób zaspokajania jej potrzeb życiowych.
PRZYKŁAD: SĄD MOŻE ZANIECHAĆ DORĘCZANIA PISM
Dariusz W. zauważył, że w trakcie toczącego się postępowania o ubezwłasnowolnienie jego ojca nie doręczano mu żadnych pism sądowych ani nie przesłuchano go. Zastanawia się, czy jest to zgodne z przepisami?
Sąd może zaniechać wezwania i wysłuchania osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, a także zaniechać doręczenia jej pisma sądowego, jeżeli ze względu na stan zdrowia tej osoby, stwierdzony orzeczeniem biegłego, uzna je za niecelowe. Dzieje się tak przede wszystkim wtedy, gdy sąd nie jest w stanie za pomocą pytań bezpośrednich kierowanych do osoby mającej być ubezwłasnowolnioną ani też przy pomocy biegłego nawiązać z nią kontaktu myślowego.
W takiej sytuacji jednak sąd ma obowiązek ustanowić dla osoby mającej być ubezwłasnowolnioną kuratora. Obowiązek ten nie powstaje, jeżeli uczestnik postępowania ma przedstawiciela ustawowego niebędącego wnioskodawcą.

Ubezwłasnowolnienie całkowite

Czynności prawne dokonane przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie są nieważne. Ubezwłasnowolniony nie może więc np. skutecznie sprzedać lub podarować składników swojego majątku. Nie może też niczego wartościowego kupić, zawrzeć małżeństwa czy też sporządzić lub odwołać testamentu. Taka osoba może skutecznie dokonać czynności należących do drobnych, bieżących spraw życia codziennego. Chodzi np. o drobne zakupy spożywcze. W sytuacji gdy nawet taka czynność pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie oso- by ubezwłasnowolnionej, to i ona jest nieważna.
Dla osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej sąd opiekuńczy po uprawomocnieniu się postanowienia o ubezwłasnowolnieniu ustanawia opiekuna, który w jej imieniu dokonuje za nią wszelkich czynności prawnych, oczywiście z wyjątkiem tych, które są zaliczane do bieżących spraw życia codziennego. Jednak jego działania są nadzorowane. W przypadku czynności przekraczających zwykły zarząd interesami lub majątkiem ubezwłasnowolnionego, opiekun, przed ich dokonaniem, musi bowiem uzyskać zgodę sądu opiekuńczego.
PRZYKŁAD: NIE TRZEBA PODPISYWAĆ INTERCYZY
Mąż Wandy K. ze względu na alkoholizm nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem. Sprawa o ubezwłasnowolnienie dobiega już końca. Wanda K. zastanawia się, w którym momencie powinna podpisać intercyzę.
W takim przypadku nie jest potrzebne zawieranie intercyzy. Prawomocne orzeczenie ubezwłasnowolnienia spowoduje automatyczne wprowadzenie systemu rozdzielności majątkowej. Takie rozwiązanie wynika wprost z przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Uchylenie ubezwłasnowolnienia

Istota ubezwłasnowolnienia całkowitego sprowadza się do pozbawienia określonej tzw. zdolności do czynności prawnych. Załatwienie wielu spraw jest bowiem uzależnione od jej posiadania. Z tego powodu osoby, które zostały ubezwłasnowolnione, nie mogą normalnie funkcjonować w społeczeństwie. Niewątpliwie kiedy ustaną przyczyny wydania orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu, osoba, której ono dotyczy, ma kłopoty np. z zawieraniem umów i decydowania o swoim życiu. Jest to więc poważny problem dla niej i osób jej bliskich.
Z tych względów w przepisach przewidziano też możliwość uchylenia ubezwłasnowolnienia. W sytuacji gdy ma miejsce jedynie poprawa stanu psychicznego osoby ubezwłasnowolnionej, sąd może zmienić je z całkowitego na częściowe. Obecnie z wnioskiem o uchylenie albo zmianę ubezwłasnowolnienia może wystąpić także ubezwłasnowolniony.
PRZYKŁAD: MOŻNA UCHYLIĆ UBEZWŁASNOWOLNIENIE
Syn Janiny K. został ubezwłasnowolniony całkowicie z powodu narkomanii. Od trzech lat nie bierze narkotyków i chce dbać o siebie sam. Janina K. chciałaby zwrócić mu możliwość decydowania o swoim życiu. Czy jest to możliwe?
Istnieje taka możliwość, ponieważ orzeczenie ubezwłasnowolnienia nie musi mieć charakteru dożywotniego. Dużo zależy od tego, czy ustaną przyczyny wydania orzeczenia w tej sprawie.
W przypadku gdy stan psychiczny syna naszej czytelniczki zdecydowanie się poprawił, to istnieje możliwość uchylenia ubezwłasnowolnienia. Trzeba w tej sprawie złożyć stosowny wniosek, a sąd z pewnością go rozpatrzy. Jeżeli stwierdzi, że ustały przyczyny wydania postanowienia o ubezwłasnowolnieniu, to uchyli je. Jeśli zaś ustali, że nastąpiła jedynie poprawa, to zmieni je na ubezwłasnowolnienie częściowe.
Podstawa prawna
• Art. 13-16 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).
• Art. 544-560 ustawy z 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 43, poz. 296 z późn. zm.).